403
ətrafında qabanın yaşaması və qidalanması üçün qamışlıqlar
olmuş, o həmçinin ərazidə bitən palıq ağacının dənələrindən də
yemək kimi istifadə etmişdir.
Şübhəsiz ki, qayalarda çox sayda qayıq təsvirlərinin
düzəldilməsində ərazidəki ağac gövdəsi, qarğı və qamışdan
istifadə olunmuşdur.
Qədim qobustanlıların bu ərazidə yaşamasını şərtləndirən
başlıca səbəblərdən biri də bu ərazinin dəniz sahilində yerləşməsi
olmuşdur.
Qobustan
sakinləri
sahilində
yaşadıqları dənizin
sərvətlərindən bacarıqla istifadə etmişlər. Onlar balıqçılıqla
məşğul olmuş, xəşəm, nərə, kütüm balığı, suiti, dəniz tısbağası və
s. ovlamışlar. Qobustanda ən qədim qayıq və tor təsvirlərinin
yaranması daş məmulatı bu vasitələrdən məhz dəniz balıqçılığının
tələb etdiyi zərurətlə bağlılığını göstərir. Qazıntılardan tapılan
qayıq, real balıq təsvirləri və balıq sümükləri, balıqçılıq alətləri
qalıqları bunu sübut edir.
Qobustanda həyatın 15-20 min il bundan əvvəl
başlanması insanların bu cür zəngin və yüksək mədəniyyət
yaratması üçün onların yaşadığı ərazinin tam əlverişli coğrafi
şəraitə malik olması və insanların Qobustan ərazisində minilliklər
boyu fasiləsiz yaşaması nəticəsində mümkün olmuşdur.
404
Qobustanın qayaüstü təsvirləri və bu ərazidə cəmləşmiş
çox dövrlü arxeoloji abidələr bu yerlərin qədim sakinləri
tərəfindən yaradılmış, onların həyat tərzi, təsərrüfat sahələri, dini
və mənəvi aləmi və onların keçdiyi inkişaf yolları barədə biz,
gələcək nəsillər üçün yaradılıb yadigar qoyduğu çox yüksək
dəyərli məxəzlərdir. Abşeronda-Binəqədidə qurumuş qır gölündə
aparılmış qazıntılar zamanı pleystosen (IV dövr) dövrünə aid (orta
Paleolit – Mustye) çoxlu fauna və flora qalıqları aşkar edilmişdir.
Burada 40 növ məməli heyvan, 110 növ quş, 22 növ bitki qalığı
qeydə alınmışdır. Bunlar uzaq keçmişdə yaxın qonşu Qobustan
ərazisində də həyat üçün əlverişli şəraitin çox qədim zamanlardan
mövcud olduğunu göstərir.
Binəqədi qır yatağından tapılmış heyvan sümükləri
arasında Qobustan qayalarında təsviri olan, “Məstənzadə öküzü”
adını almış ibtidai öküzlərin sümükləri vardır. Öküz Qobustanda
Mezolit-Neolit dövründə ən az ovlanan heyvan növüdür. Bu, Daş
dövründən başlayaraq, sonrakı minilliklərdə də sakinlərin sitayiş
obyekti, totemi olmuşdur.
Tədqiqatçıların fikrincə, “Məstənzadə öküzü” buynuzlu
heyvanların əcdadı olub, əhliləşdirilmiş bu növ heyvanların da
ondan törəməsidir. Qobustanda Mezolitin sonunda əhliləşdirilmiş
öküz də, yəqin ki, “Məstənzadə öküzü”nün ilk əhliləşdirilmiş
nümunəsidir.
405
Qobustan qayalarında 20-dən artıq yırtıcı heyvan təsviri
qeydə alınmışdır. O nlardan çoxu şir təsvirləridir. Binəqədi qır
qəbiristanlığından da qədim şir sümüyü tapılmışdır. Paleontoloq
N.K.Vereşaqin bu heyvanda mağara şiri, həmçinin də pələngə
məxsus xüsusiyyətlərin olduğunu nəzərə alaraq, onun “Şirpələng”
adlandırmışdır. Qobustan qayaüstü təsvirlər kolleksiyasındakı şir
təsvirlərinə xüsusi diqqət yetirdikdə onların Binəqədi “Şirpələng”
oxşarı olduğunu görürük.
Qobustan qayalarında təsviri çəkilmiş və ovlanmış heyvan
növlərinin zaman keçdikcə bəzilərinin bu gün də qalıb yaşadığının,
bir qisminin orta əsrlərdə də yaşadığını, bəzilərinin isə iri
buynuzlu heyvan nəslinin bugünki maldarlığın əsasını təşkil
etdiyini görürük (öküz, keçi, at və s.).
Qədim qobustanlılar ən çox ovladığı və qayalarda
şəkilləri şəkilmiş gur Azərbaycanda orta əsrlərə qədər yaşamışdır.
Bunu dahi Nizaminin “Yeddi gözəl” poemasının qəhrəmanı
Bəhramın gur ovçusu kimi “Bəhram gur” adlandırması daş
məmulatı təsdiq edir.
Tədricən gurlar da azalmışdır. Hazırda bu ərazidə gue
yoxdur; ya onların nəsli kəsilmiş, ya da sağ qalanları varsa,
şəraitsizlik üzündən ərazini tərk etmişlər. Hazırda Xəzərin şərq
sahillərində, orta Asiyada coğrafi şəraitinə görə Qobustanı
406
xatırladan ərazidə gurlar yaşayır. Onların qorunub saxlanması,
artırılması məqsədilə üç qoruq fəaliyyət göstərir.
Qobustanda Böyükdaş dağı yuxarı səkidə “O vçular
zağası”nda qarşısındakı 46 №-li daşda atların yay-oxlu insanlar
tərəfindən ovlanması səhnəsi diqqət cəlb edir. Qobustanda
qayaaltı düşərgələrinin qazıntısından tapılmış heyvan sümükləri
arasında vəhşi at sümüyü də vardır. Tədqiqatçıların fikrincə, atın
əhliləşdirilməsi və onların ev heyvanı kimi istifadə edilməsi
atların vəhşi növlərinin yaşadığı çox böyük ərazi çərçivəsində
eyni vaxtda baş vermişdir (Aslanov, Vahidov, İoni, 1959).
Qobustanın qayaüstü təsvirləri arasında at təsvirlərinin
çox olması, Böyükdaş yaşayış yerindən e.ə. üçüncü minilliyin son
rübünə aid yaşayış yerindən tapılmış heyvan sümükləri arasında
əhliləşdirilmiş at sümüyünün də olması qədim qobustanlıların
təsərrüfat həyatında atın böyük rol oynadığı barədə söz açmağa
imkan verir. Qobustanın at təsvirləri çox vaxt yəhərsiz təsvir
olunmuşdur. Qobustanda at təsvirlərinin, onun əhliləşdirilməsi və
minik vasitəsi kimi istifadə olunmasını əks etdirən səhnələrin
varlığı bizə Cənubi Qafqazda Qobustanın ən qədim at
əhliləşdirilmə məkanlarından biri olduğunu güman etməyə əsas
verir (Muradova, 1979).
Azərbaycanın cənub-şərqində yerləşən Cəlilabad rayonu
ərazisində Eneolit dövrünə aid Əliköməktəpəsində qazıntılar
Dostları ilə paylaş: |