399
Qobustan Şərqi Azərbaycanda yerləşmiş böyük coğrafi
rayondur. Böyük Qafqaz dağlarının cənub-şərq ətəkləriylə Xəzər
dənizi arasındakı uzunluğu 100, eni 80 km olan qobu və
yarğanlara malik bu geniş ərazi Qobustan (Qobular diyarı) adlanır.
Qobustan, çoxlu qobular olan yerin adıdır.
Qobustan ərazisi şimalda Böyük Qafqaz silsiləsinin cənub
yamacı, qərbdə Şamaxı rayonu Pirsaat çayı, cənubda Hacıqabul və
Ələt adası ilə həmsərhəddir. Qobustanın mərkəzi hissəsini
Ceyrankeçməz çökəkliyi tutur. Geoloji cəhətdən Qobustanın şimal
hissəsisndə tabaşir, qalan sahələrində əsasən palogen və neogen
çöküntüləri yığılmışdır. Qafqazda ən böyük palçıq vulkanları
Qobustandadır. Qobustan dağətəyi zona olduğu üçün daş
məmulatı və burada qayalıq çoxdur. Bu çıxıntılar arasında
yarımsəhra sahələr inkişaf etmişdir.
Qobustan hazırda quru subtropik iqlimə malikdir.
Havanın orta illik temperaturu 12-14, 50-dir. Yayı 400, qışı
mülayim keçir. Yağıntı əssaən payızın sonundan yazın ortalarına
qədər düşür və illik balansı orta hesabla 218 mm-ə bərabərdir.
Qobustanın əsas çayı onu iki yerə bölən Ceyrankeçməzdir.
Suyu şordur. Əsasən yağış suları ilə qidalanır. Isti aylarda
tamamilə quruyur. Qobustanın içərilərində tək-tək şorançay
kaşalara rast gəlmək olar. Böyük daş dağında mənbəyini
400
əhəngdaşından süzülən atmosfer suları təşkil edən su quyuları,
bulaq vardır.
Qobustanda əsasən boz-qonur şoran və bəzi yerlərdə
şabalıdı və açıq şabalıdı, sürətli yuyulmaya məruz qalan torpaqlar
yayılmışdır.
Ərazi bitki örtüyü cəhətdən kasıbdır. Ot örtüyü əsasən
payız və yaz aylarında yağışdan sonra bitir və istilərin düşməsiylə
quruyur. Yarımsəhra və quru çöl bitkiləri geniş yer tutur. Buraya
azömürlü bitkilər (otlar), çoxillik şoran otlar və yovşan daxildir.
Qobustanda ağac və kollar əsasən qayalıqlar arasında,
köklər əhəngdaşı qayalarından nəm götürə biləcək yerlərdə bitir.
Qayalar arasında vəhşi qızılgül (itburnu), böyürtkən, doqquzdon,
ardınc, dağdağan, cır albalı, dovşan alması, iynəyarpaq armud və s.
kollarına, eləcə də cırlaşmış əncir, nar, meynəyə də rast gəlinir.
Cırlaşmış meyvə ağacı qalıqlarının qayalar arasında saxlanması
qədimdən rütubətli iqlimə malik bu yerlərdə insanın yaşaması
üçün əlverişli şəraitin olmasını göstərən ağacların da ərazi
sakinləri tərəfindən əkildiyini göstərir. Bu yerlərin heyvanat aləmi
də kasıbdır. Hazırda burada canavar, tülkü, boz dovşan, çölsiçanı,
tısbağa, kirpi, kərtənkələ (açama), koramal, zəhərli ilanlar (əsas
gürzə), boy, əqrəb, quşlardan kəklik, göyərçin, çöl bülbülü və s.
xırda quşlar yaşayır. Dəniz kənarı ərazidə və yağmurlu aylarda
maldarların heyvanları suvarmaq üçün düzənlikləri göl və su
401
nohurlarında çöl ördəyi, qaşqaldaq yaşayır və xırda quşlar yuva
qurur.
Qobustanın
indiki görkəmi çox cavandır. Onun
formalaşma və dəyişmə prosesi indi də davam edir. Arxeoloji
tədqiqatlar zamanı qədim insanlar yaşamaq üçün istifadə etdikləri
sığınacaqları əmələ gətirmiş, eləcə də təsvirli qayaları
yerdəyişməsi, çevrilməsi və s. kimi dəyişikliklər qeydə alınmışdır
ki, bunlar Qobustan ərazisində geoloji inkişaf prosesinin fəallığını
göstərir.
Qobustanda həyatın başlanması, Daş dövrü insanın
yaşaması üçün təbii ki, lazımi əlverişli şərait olmalı idi. Bu şərait
də başlıca olaraq iqlim şəraitinin yaxşı olması və qida
mənbələrinin bolluğu ilə bağlı idi. Əgər Qobustanda həyat 15-20
min il bundan əvvəl başlanıbsa, bunun üçün lazımi təbii coğrafi
şərait olmuşdur.
Qobustan qayaları üzərində çəkilmiş heyvan təsvirlərinin
çoxnövlülüyü Mezolit-Neolit dövründə bu ərazidə gur, ceyran,
ibtidai öküz, vəhşi at, dağ keçisi, maral və s. sürülərinin olduğunu
göstərir. Bu göstərilən heyvan növlərinin yaşamsı üçün ərazi
rəngarəng bitki örtüyünə malik olmalı idi. Belə olmasaydı,
qayalarda şəkli çəkilmiş və arxeoloji qazıntılar zamanı çox sayda
sümük qalıqları tapılmış ceyran, gur, vəhşi öküz, vəhşi at, tək-tək
402
dağ keçisi kimi heyvanlar burada yaşayıb, Qobustan sakinlərini
bol qida - ət məhsulları ilə təmin edə bilməzdi.
O dövrdə Qobustanda nəinki bol yem, bitki örtüyü, hətta
savanna tipli seyrək ağaclıq, meşə, bəlkə daha sıx meşələr
olmuşdur. Bu fikirlərimizi paleocoğrafi tədqiqatları nəticələri də
təsdiqləyir.
“Ana zağa”da aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı Daş
dövrü təbəqəsində açılmış ocaq terlərindən götürülmüş kül-kömür
qalığının analizi ocaqda şam və palıq ağaclarının yandırıldığını
müəyyənləşdirmişdir. Bu ağac növləri təbii ki, Qobustan
ərazisinin özündə bitmişdir. Lakin son minilliklər ərzində iqlimin
dəyişməsi, münbitliyin azalması bəlkə elə Xəzər dənizində “yeni
Kaspi” dövrü dəniz qalxmasının təsiriylə şimal və qərbə tərəf
çəkilmişdir. Qobustanda qayalar arasında indi də şam ağacı
fəsiləsinə mənsub olan ağac kollarına rast gəlmək olur.
Qobustan qayalarında bir qism Daş dövrü kimi
təsvirlərinin beldən aşağı hissəsini örtmüş kəmərində çəkilməsi də
iqlimin isti olması və qədim qobustanlıların geyimi haqqında
təsəvvür yaradır.
Qobustan qayalarındakı qaban və itlə qabanın ovlanması
səhnəsi real həyati təsvirlərdən biridir. Qaban bu ərazidə yaşamış
və Qobustan sakinləri tərəfindən ovlanmışdır. Dəniz sahilində
yerləşmiş Qobustanda dənizə yaxın sahələrdə və çay yataqları
Dostları ilə paylaş: |