303
fərqlənir. Vurma səthi bunlarda dəqiq seçilmiş yerlərdədir.
Onların tərkibində bir vurma səthi (5) 9 (üçbucaq, oval, dördbucaq
formalı) və iki vurma səthi (4) nüvələr vardır.
Qəlpələmə texnikasında kənardan ortaya vurulub qoparma
üsulu üstünlük təşkil etmişdir. Levallua texnikası Çaxmaqlıda
mövcud olmuşdursa da, onun ikinci dərəcəli rol oynadığı
müəyyən olunur. Tək-tək son Paleolit üsulunda qoparmalar da
aparılmışdır.
Qəlpə
və
lövhələrin
təhlilində
qeyri- levallua
hazırlıqlarının, bura atipik levallua qoparmalarının daş məmulatını
daxil etsək, xüsusi çəkisi levallua nüvələrindən bir qədər artıq
alınır. Levallua indeksi 18,7%, lövhə indeksi 10,4% təşkil edir.
Vurma səthlərinin işlənmə göstəriciləri çox aşağıdır:arıtlama
indeksi (ümumən) 45,3%, incə işləmə 16,3%-dir.
İkinci işləmə üsullarına gəldikdə, əksər vaxtı xırda dişək
(62 halda) və iri fasetlə dişəkləmə (71 halda) tətbiq olunmuşdur.
Bu dişək növləri alət tərkibinə öz təsirini göstərmişdir. Alətlərdə
yonma-sığallama və kəsmə-deşmə elementli iş hissələri qabarıq
nəzərə çarpır.
Tipoloji tədqiqdən aydın olur ki, qəlpələrin demək olar
ki, hamısı dişəklənmişdir. Alətlər sırasında kiçik mustye formaları
cüzidir. Qalan daş məmulatı atipikdir – qaşovlar itiuclular
yoxdur.
304
Alətlər aşağıdakı tiplərdən: belli qaşovlar 10, iri, hündür
qaşovlar 6, batıq qaşovlar 10, narın dişəkli qaşov 4, tutacaqlı
bıçaqlar 5, gəzli alətlər 10, dişlilər 25, uc qaşovları 39 ədəddən
ibarət olmuşdur. Uc qaşovları tip dəyişkənliyi, kamil işlənmələri
və aydın seriyaları ilə seçilir.
Uclu qaşovların tipləri: yuxarı ucda olanlar – 15, qaşov
ağızlı yanlarla birləşənlər – 4, hündür tiplər – 6, buruncuqlu –
2,iki başlı, dimdik çıxıntılı – 6, vurma səthi üstdə olan – 1. Başqa
alət növləri: iskənşəkilli – 6, yarpaqşəkilli itiuclu, iti ucu küncdə
olan – 7,deşici – 5, qısa iti çıxıntılar (şiplər) -11, dimdikşəkilli alət
– 19, çoxvəzifəli alətlər – 3 və kəsərdən ibarətdir.
Çaxmaqlı düşərgəsinin xarakter əlamətləri: 1. Böyük
miqdarda ikinci işlənməyə məruz qalmış daş məmulatının
mövcudluğu; 2. Alətlərin ara-sıra dişəklənməsi, bəzən müxtəlif
ölçülü dişəklənmə, ikinci dişəklənmənin gah alt, gah da üst üzə
keçməsi mütləq çoxluq, düzgün, aramsız pullu dişəklənmə və çox
azlığı təşkil edir; 3. Tam tipik mustye alətlərin (qaşov, itiuclu)
təmsil olunmaması; 4. Bütün alət tiplərində xüsusi və ya təbii
tutacaqlı varlığı; 5. Hazırlıqların küncündə işlənmələrlə xüsusi iş
(iti uc, dimdik, biz, sıyırma, kəsmə və s.) elementlərinin ayrılması;
6. İkili və dəyişkən formaların, xüsusilə uclu qaşovun iti uclu
çıxıntısı ilə birləşməsi, iti çıxıntının kəsərlə, dişli dimdik və s.
birgə çıxış etmələri; 7. İskənəşəkilli alətlərin açıq-aydın
305
mənimsənilməsidir. Çox güman ki, Çaxmaqlı sakinləri mövsümi
oturaq həyat keçirmişlər. Alət tərkibinin yüksək faizi, çoxnövlüyü,
onların cürbəcür əlavə iş elementləri ilə yüklənməsi sakinlərin
bura yalnız yüksək keyfiyyətli çaxmaqdaşı üçün gəlməsini
göstərmir. Əksinə, onların burada uzun müddət çoxsahəli fəaliyyət
göstərdiklərini bildirir. Ona görə də Çaxmaqlı abidəsində təbaşir
dövrünün çöküntüsündən aşınmış xammala emal etmək kimi yox,
yuyulub dağılmış düşərgə qalığı kimi baxmalıyıq.
Həsənsu hövzəsinin digər maraqlı paleolit tapıntı yeri
(ġiĢquzeydən sonra) Köçəsgərdir. Abidə Köçəsgər kəndindən 6
km cənubda dağın döşündə yerləşir. Daş məmulatı ətək uzunu
zolaq sahədə yerləşirdi. Geomorfoloqun fikrincə, material dağ
döşündəki çıxıntılı yüksək terras üzərində mövcud olmuşdur.
Qədim insanlar burada yayılmış müxtəlif ölçülü yastı lay daş
parçalarından istifadə etmişlər. Belə xammal hissələrinin yan və
baş tərəflərində yüngül arıtlama aparmaqla yastı düzgün nüvələr
almışlar.
Daşın ilkin işləməsində, yəni nüvələr hazırlamaq, onlardan
qəlpə-lövhə
qoparmaq
bütövlükdə
levallua
prinsipində
aparılmışdır. Amma tək-tək Mustye dövrünə uyğun radial
qəlpələmə sistemində işlənmişdir. Kolleksiyada bir, iki vurma
səthi birüzlü işlənmiş nüvələr üstünlük təşkil edir. Bunlar forma
və texniki əlamətlərinə görə aşağıdakı qruplara ayrılır: diskşəkilli
306
bir və iki üzlülər, eninə qəlpələnmiş nüvələr, bir və iki vurma
səthlilər, bir üzlü dördbucaqlı; qeyri- levallua diski – 5 ədəd. Qalan
tiplər qeyri- levallua üsulundadır – 23 ədəd.
Qəlpə və lövhələrdə təyin oluna bilən vurma səthlərinin 2/3
hissəsi hamardır – iki aşırımlı qabarıq vurma səthində aparıcı rol
oynayır. Levallua qoparma layında vurma səthi nazik olub bəzi
hallarda fasetlidir. Hazırlıqların əsas hissəsini (155-dən 97-ni)
lövhələr tutur. Onlar müxtəlif ölçülü seriyalar təşkil edir.
Üçbucaqlı qoparmalar incə nümunələrlə təmsil olunmuşdur.
Bunların vurma səthləri çox halda xırda işlənib qabarıq
şəkildədirlər və bəzən gərilmiş qanadı xatırladır. Hazırlıq
materiallarının texniki göstəriciləri aşağıdakı kimidir: levallua
indeksi – 31,8%; lövhə indeksi – 22,8%; narın işləmə indeksi –
17,7%; səthlərinin ümumi işlənməsi – 34,4%-dir. Göründüyü
kimi, levallua texniki göstəricisi olduqca yüksəkdir. Həmçinin
lövhə indeksi böyükdür. Köçəsgər kompleksi, sözsüz ki, lövhə
texniki yönümlü, levallua biçimlidir. Bunlar daş məmmulatında
incə işləmə aşağı həddədir. Hazırlıqların üzəri ilkin işləmədən
paralel və paralelə yaxın izlərlə örtülüdür. Bu nisbət üzləmədə
nüvələrin formalarına uyğun gəlir. Daş məmulatı tullantıları
qabarıq görünür (kiçik qopuqlar, pulçuq və qırıqlar 223 ədəddir).
Alətlərin dişəklənməsində üç-dörd üsuldan istifadə olunması
nəzərə çarpır. Bunlar dik, pullu dişli retuş və bir də yonma
Dostları ilə paylaş: |