Baki avrasiya universiteti NİĞde üNİversitesi

390 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

Kars  Müzesinde  Bulunan  Büyük  Selçuklu  Dönemine  Ait  Çini  Levhanın  İkonografik 

Çözümlemesi 

Araştırmamızın  konusunu  Kars  Müzesi’nde  bulunan  XII-XIII.  yüzyıllara  tarihlendirilen  Büyük 

Selçuklu dönemine ait figür bezemeli lüster bir çini levhanın ikonografik çözümlemesi oluşturmaktadır. 

Keşan menşeli bu çini levha sekiz kollu yıldız formunda bir duvar çinisidir (Foto. 1). Prof. Dr. Beyhan 

Karamağaralı  tarafından  2001  Ani  kazılarında  (Karamağaralı,  2002,  c.  233-242)  bulunmuş  olan  çini 

levha,  11.09.2001  tarihinde  Kars  Müzesi’ne  getirilerek  02.101967/530  envanter  numarası  ile  kaydı 

yapılmıştır.  Uzunluğu  20  cm.,  kalınlığı  1.5  cm.  olan  ve  beyaza  yakın  krem  rengi  kilden  yapılan  figür 

bezemeli  çini  levhada lüster  tekniği  kullanılmış  olup  fırınlamadan  önce,  sır içine  uygulanan  ve  yer  yer 

deseni tamamlayan koyu mavi renkli sır da uygulanmıştır. Dünya sanat literatüründe “Keşan lüsterleri”  

adıyla anılan bir gruba ait olan bu çini levhanın benzerlerine dünyanın çeşitli müze ve koleksiyonlarında 

rastlamak mümkündür (Foto. 2). XII. yüzyıl sonu XIII. yüzyıl başlarına mal edilen ve aynı döneme ait el 

yazmalardaki  minyatür  konularına  benzer  konular  işlendiği  için  “Minyatür  üslubu”  olarak  adlandırılan 

Keşan lüsterlerinde kompozisyonlar sıkışık, karmaşık ve zengin figürlüdür (Ettinghausen-Guest, 1961, c. 

25-64).  Bu  merkezde  üretilen  ve  yaygın  olarak  lüster  tekniğinin  kullanıldığı  tabakları,  sürahileri,  duvar 

çinilerini çevreleyen neshi yazı bordürleri çoğunlukla Farsça aşk metinlerini kapsar. Sarayla ilgili taht, av, 

eğlence,  polo  oyunu,  savaş,  astrolojik  konular,  İran  edebiyatından  kahramanlar  Keşan  lüster 

seramiklerinde  çeşitli  kompozisyonlarla  bol  bol  üretilmiştir.  Saraylar,  köşkler  ve  sivil  yapılar  için 

kullanılan çinilerde de seramiklere benzer figürlü konular işlenmiştir. Figürlü desenli bu yıldız şeklindeki 

çiniler, bitkisel desenli haç biçimli çinilerle bağlanarak büyük panolar oluşturmuştur (Öney, 2004, c. 63). 

Yıldız-haç olarak adlandırılan bu kompozisyon Selçuklu sanatının en önemli kompozisyonlarından birisi 

olup kaynağı Sasani dönemine kadar uzanmaktadır. VIII-IX. yüzyıllardan XVIII. yüzyıl sonlarına kadar 

İslam  coğrafyasında  hemen  hemen  her  malzeme  ve  teknikte  örneklerini  gördüğümüz  bu  kompozisyon 

Hristiyan Batı’ya da geçerek evrensel bir karakter kazanmıştır (Arık, 2012, c. 71-84). İncelememize konu 

olan çini levhanın kompozisyon özelliklerini taşa işlenmiş olarak Ani Selçuklu Sarayı (XII. yüzyıl) taç 

kapı  bezmesinde  (Foto.  3)  ve  Anadolu  Selçuklu  dönemine  ait  Kubad  Abad  Sarayı  (1236)  duvar 

çinilerinde de görmek mümkündür (Foto. 4). 

Tek  parça  halindeki  örneğimizi  oluşturan  sekiz  kollu  yıldızı  dışta  ince  mavi  iki  kontur  ile 

sınırlandırılan  sekiz  kollu  yıldız  formuna  göre  düzenlenmiş  nesih  bir  yazı  kuşağı  çevrelemektedir. 

Kompozisyonun ana temasını oluşturan “saraylı aşıklar” XII-XIII. yüzyıl Keşan çini ve seramiklerinin en 

çok  işlenen  konusudur.  Zaman  zaman  saray  bahçesinde  birbirlerine  şiir  okuyan  veya  birbirlerine  içki 

sunarak,  çeşitli  müzik  aletleri  çalarak  eğlendiren,  gösterişli  giysiler  içinde  sevgililer  canlandırılırmıştır. 

Levhanın dışında beyaz zemin üzerine kahverengi harflerle yazılan bu Farsça yazı da bir aşk şiirine ait 

mısralar  olup  âşıkların  birbirlerine  sundukları  aşk  dolu  sözcüklerden  oluşmaktadır.  Minyatür  üslubuna 

göre işlenen kompozisyon sıkışık, karmaşık ve zengin olarak işlenmiş olup karşılıklı bağdaş kurmuş iki 

figür  ve  ortalarında  bir  servi  ağacından  meydana  gelmektedir.  Beyaz  zemin  üzerine  kahverengi 

konturlarla belirlenen figürlerin kaftanlarında, hayvanların gövdelerinde yer alan benekler, çintemaniler 

step  ve  Uzak  Doğu  kültürünün  uzantılarıdır.  Bağdaş  kurarak  oturuş,  börk  tarzı  başlıklar,  Moğol  tipi, 

şişman  yanaklı  ve  çekik  gözlü  yüzler,  kaftan,  kollarda  tiraz  bantları,  Orta  Asya  etkilerinin  belirgin 

özellikleridir.  Figürlerin  başını  kuşatan  hâle  motifi,  Hıristiyan  azizlerinden  esinlenilen  ilginç  sentezi 

yansıtır. Detaylı süsleme ve kıvrık hatlarla doldurulan figürler, ince ince işlenip ağ gibi örülen zeminle 

kaynaşmış  gibidir  (Öney,  2004,  c.  63).  Her  iki  figürün  arkasında  servi  ağacıyla  birlikte  doğayı 

betimlemek için sol tarafta tek goncalı, sağ tarafta iki goncalı gül motifleri yerleştirilmiştir.  

Sol  tarafta  yer  alan  bağdaş  kurmuş  erkek  olduğu  anlaşılan  figürün  üzerindeki  kaftan  altıgenlerin 

eksene  göre  bir  kaydırılması  ile  oluşturulan  geometrik  bir  desene  sahiptir.  Mavi  konturlarla  belirlenen 

altıgenlerin içleri kıvrık hatlarla doldurularak zengin bir görünüm sergilenmiştir. Erkek figürünün göğüs 

hizasında  gösterilen  tek  eli  sevgiliye  yönelik  olup  hitap  eder  pozisyonda  betimlenmiştir.  Şişman 

yanakları, çekik gözleri ve küçük ağzı ile Orta Asya İnsan tipi özellikleri yansıtan figürün uzun saç örüğü 

arkaya doğru sarkmıştır. Türklerde uzun saç erkeklerde yiğitlik sembolüdür. Başındaki börkü XII-XIII. 

yüzyıl  Selçuklu  erkek  figür  betimlemelerinde  karşımıza  çıkan  daha  yayvan  taçlı  bir  börk  şeklindedir. 

Başının arkasında yer alan hale ise yerli Hristiyan sanatının etkilerini açıkça ortaya koymaktadır.  

Erkek figürünün karşısında yer alan kadın figürü erkek figürüne büyük ölçüde benzemekle birlikte 

küçük  detaylarda  ayrılmaktadır.  Selçuklu  dönemi  sanat  eserleri  incelendiğinde  kadının  birey  değerinin 

korunduğu,  kadın  ve  erkeğin  tıpkı  kaynaklarda  anlatıldığı  gibi  birbirine  destek  olan,  bir  cinsiyetin  tek 

yönlü  hâkimiyetinin  olmadığı  tasvirlerle  karşılaşılmaktadır.  Kadın  ve  erkek  karşılıklı  olarak  yüzleri 

---