Baki avrasiya universiteti NİĞde üNİversitesi

391 

Prof. Dr. Yusuf ÇETİN / Kars Müzesi’nde Bulunan Büyük Selçuklu Dönemine Ait Figür Bezemeli Bir  

 

birbirlerine dönük olarak ve çoğu kez bağdaş kurmuş şekilde oturur vaziyette gösterilmiştir. Hiyerarşik 

boyutlandırma  yapılmamış,  kadın  ve  erkek  aynı  boyda  resmedilmiştir.  Cinsiyete  dayalı  bir  ayırımın 

olmadığını  kadın  ve  erkek  figürlerinin  birbirine  çok  benzeyen  fizyonomilerde  betimlenmiş  olması  da 

göstermektedir (Tekin, 2014, c. 994). Bağdaş kurmuş pozisyonda betimlenen kadın figürünün üzerindeki 

kaftan daha farklı bir desene sahip olup üzerine iri bir kıvrık dal motifi yerleştirilmiştir. Mavi bir kontur 

ile belirlenen bu kıvrık dalın dışında kalan yerler kahverengi kıvrık hatlarla doldurulmuştur. Bir ayağının 

uç  kısmı  görülen  kadın  figürünün  göğüs  hizasındaki  eli  zarif  bir  biçimde  içe  doğru  kıvrılmıştır.  Adeta 

karşısındaki  sevgilinin  aşk  dolu  sözcüklerini  bu  zarif  el  hareketleri  ile  kabul  etmektedir.  Aynı  şekilde 

şişman  yanakları  ve  çekik  gözleri  ve  gonca  ağzı  ile  Orta  Asya  insan  tipi  özellikleri  yansıtan  kadın 

figürünün  uzun  saç  örüğü  arkaya  doğru  sarkmıştır.  Kadın  olduğunu  belirgin  kılan  en  önemli  imge  ise 

yanaklarına  yerleştirilen  karşılıklı  iki  benidir.  Yanaklara  ben  kondurulması  Türklerde  eski  bir  süsleme 

geleneğidir. Ayrıca başındaki börkü erkeğin börküne göre yüksek alınlıklı olup daha gösterişlidir. Benzer 

kadın  başlıklarına  Kubad  Abad  Sarayı  (1236)  çinilerindeki  kadın  figürlerinde  de  görmek  mümkündür 

(Önder, 1973, c. 1-8). 

Figürlerin  ortasında  kompozisyonu  dikey  olarak  iki  eşit  parçaya  ayıran  bir  servi  ağacı  yer 

almaktadır. Kaynağı İslam öncesi Türk kültüründeki “Hayat Ağacı” inancına dayanan bu motifin İslam 

sonrası  dönemde  başta  servi  ve  hurma  olmak  üzere  farklı  ağaç  formlarına  dönüştüğü  görülmektedir. 

Sürekli  yeşil  kalması  ve  uzun  boyu  ile  Türk  sanatı  ikonografisinde  ebedi  olanı,  uzun  hayatı  ve 

ölümsüzlüğü  simgeleyen  servi  (Ergun,  2004,  c.  234-235)  burada  kadın  ve  erkeğin  sonsuza  dek 

birlikteliğini ve uzun bir ömür temennisini de sembolize etmiş olmalıdır. Servinin gövdesinin altında ve 

üstünde  iki  yana doğru  açılmış  çok  parçalı  yaprak  motifleri  kompozisyonu  zenginleştirmektedir.  Ağcın 

gövdesinin içi kahverengi eğrilerle doldurularak hacim kazandırılmaya çalışılmış ve tamamı koyu mavi 

renkli sır ile belirginleştirilmiştir. 

Sonuç 

 “Selçuklu  Üslubu  ”nu  belirgin  kılan  ve  çeşitli  müzelerde  yer  alan  çok  sayıdaki  Selçuklu  çini  ve 

seramiklerinin figürlü anlatımı, Moğol akınları sonucu yanıp kül olan minyatürlerin yerine bize Selçuklu 

yaşantısı,  gelenekleri,  sarayı,  adetleri,  inanışları,  kıyafetleri,  modası,  eğlenceleri  v.s.  için  ışık  tutan  en 

önemli tarihi belgelerdir (Öney, 2004, c.62). Kars Müzesi’nde bulunan çini levha da bu sanat anlayışının 

bir parçası olarak dönemin sosyo-kültürel ve sanatsal geleneklerini bize yansıtması açısından önemlidir. 

KAYNAKÇA 

Arık,  R.  (2012).  “Sınır  Tanımayan  Bir  Bezeme  Motifi”,  Uluslararası  Katılımlı  XV.  Ortaçağ  ve  Türk  Dönemi 

Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (Anadolu Üniversitesi-Eskişehir 19-21 Ekim 2011), C. 

1, Eskişehir, s. 71-84. 

Avşar, L.-Avşar, M. (2015). “Seramik Sanatı Eğitiminde Selçuklu Seramiğinin Yeri”, Kalemişi, Cilt 3, Sayı 5, s. 96-

110. 

Ergun, P. (2004). Türk Kültüründe Ağaç Kültü, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları. 

Ettinghausen, R.–Guest, G. D. (1961). “The Iconography of a Kāshān Luster Plate”, Ars Orientalis, Vol. 4, p. 25-64. 

Hillenbrand, R. (2005). (Çev. Çiğdem KAFESÇİOĞLU). İslam Sanatı ve Mimarlığı, İstanbul: Homer Yayınları. 

Karamağaralı,  B.(2003).  “2000-2001  Yılı  Ani  Kazısı”,  24.Kazı  Sonuçları  Toplantısı,  2.  Cilt,  Ankara:  Kültür 

Bakanlığı Yayınları, s. 233-242. 

Öney  G.  (2004).  “Büyük  Selçuklu  Seramik  Sanatında  Resim  Programı  ve  Gelişen  Figür  Üslûbu”,  Sanat  Tarihi 

Dergisi, Sayı/ XIII/1/Nisan, s. 61-82. 

Öney G. (2008). “Tarihten Yansımalarla Büyük Selçuklu Seramiklerinde Kadın”, Sanat Tarihi Dergisi, Sayı/ XVII/I 

/Nisan 2008, s. 55-75. 

Önder, M. (1973). “Selçuklu Devri Kadın Başlıkları”, Türk Etnoğrafya Dergisi, S. 13, İstanbul, s. 1-8. 

Tekin,  B.  B.  (2014).  “Selçuklu  Kültüründe  Kadın’ın  Konumu:  Sanat  Eserlerinden  Hareketle  Karşılaştırmalı  Bir 

Değerlendirme”, Turkish Studies, Volume 9/10 Fall 2014, p. 991-1008. 

http://www.iranicaonline.org/articles/kashan-vii-kashan-ware (Erişim tarihi: 30.01.2016) 

http://www.sothebys.com/fr/auctions/ecatalogue/2010/a-princely-collection-treasures-from-the-islamic-world-

l10225/lot.84.html# (Erişim tarihi: 04.02.2016) 

https://tr.pinterest.com/pin/376191375104787834/ (Erişim tarihi: 04.02.2016) 

 

 

 

 

---

392 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

 

FOTOĞRAFLAR 

 

 

 

Fotoğraf 1. Kars Müzesi’nde bulunan çini levha 

Fotoğraf 2. Keşan çini levhalar 

(http://www.sothebys.com/fr/auctions/ecatalogue/2010/a-princely-collection-treasures-from-the-

islamic-world-l10225/lot.84.html) 

 

Fotoğraf 3. Ani Selçuklu Sarayı taçkapısı 

Fotoğraf 4. Kubad Abad Sarayı çinileri ( Karatay Müzesi) 

---

İSLAMİYETTEN ÖNCE TÜRKLERDE DEMIRCILIK 

Yusufcan YASİN



 

Özet:  Türklerde  madencilik  dört  bin  yıldan  fazla  bir  tarihe  sahiptir.  Türkler,  bir  kültürün  gelişmesinde 

madenciliğin çok önemli bir rolü olduğunu iyi kavrayan bir millettir. Tarihin muhtelif dönemlerinde Türkler, 

altın, bakır, gümüş, demir, kalay gibi maden ocaklarını kazmakla komşu kavimler arasında ün kazanmıştır, 

Bilhassa  Türkler,  ilk  olarak  demir  madenlerini  çıkaran  bir  kavimdir.  Söz  konusu  bildiride  destanlar,  yazılı 

kaynaklar ve arkeolojik buluntulara göre Türklerin demircilik tarihinden bahsedilir.  

Anahtar Kelimeler: Türkler, madencilik, demircilik  

The Ironwork in the Turkish History Before the Islam 

Abstract : Turkic has a workmanship history of then four thousand years. İn the cultare development Turkic 

have  deep  knov  workmasnship  to  play  an  important  role.  İn  the  every  age’s  of  history,  Turkic  are  to 

excavated  mines of gold, silwer, tin, kopper, iron and Turkish  workmanship are famous  neighbour  nations. 

Especilly  in  the  history  of  world  Turkish  persons  are  the  first  time  excavated  iron  mine.  İn  this  paper  in 

accordance  with the epic poem, historical documents and archeological  meterial  will be research history of 

Turkish ironwork. 

Keywords: Turkic, workmanship, iron mine. 

İnsanların madencilik tarihi pek eski çağlara dayanmaktadır. Çakmak taşı, tuz, kömür, bakır, bronz 

ve  altın  insanların  ilk  olarak  tanıdığı  madenlerdir.  Ondan  sonra  insanlar  demir  madenini  keşfetmiştir. 

Madenlerin  keşfedilmesi  ve  onun  çeşitli  malzemelerin  yapımında  kullanılmasi  ile  insanların  medeniyet 

tarihi  yeni  bir  safhaya  geçmiştir.  Bilhassa,  demirin  çeşitli  sahalarda  uygulanması  insanlarının  gelişme 

aşamasını  daha  da  hızlandırmış  ve  insanlığa  yeni  bir  hüviyet  kazandırmış.  Orta  Asya’nın  eski  kültür 

merkezleri içinde  maden  bakımından  en  zengin  ve  madenciliğin  en ilerlemiş  olduğu  bölgenin Altay  ve 

Baykal  bölgeleri  olduğu  bilinmektedir.  Sonraları  Çin’de  yapılmış  araştırmalar  sayesinde,  eski  Türk 

yurdlarından olan Tanrı Dağı ve Karakurum(Altın) dağ eteklerinin de madencilik bakımından parlak bir 

geçmişe  sahip  olduğu  kanıtlanmaktadır.  Yazılı  kaynaklara  ve  kazılarda  elde  edilen  buluntulara  göre, 

Türkleri insanlığın ilk madencileri arasında saymak doğru bir hüküm olabilir. Türklerin türeyip çoğaldığı 

ve büyük devletleri kurduğu Orta Asya, eski çağlarda olduğu gibi, bugün de dünya’nın en değerli ve en 

mühim  maden  bölgelerindendir.  Moğolistan’dan  Tuna’ya  kadar  uzanmış  bozkırlardaki  kurganlarda 

bulunan  ve  metallar  üzerine  çok  zarif  bir  biçimde  işlenmiş  “hayvan  stili  san’at  üslûbu”,  Türklerin 

madencilik  ve  işleyicilik  bakımından  harcadığı  cabalarını  ve  gösterdiği  yeteneklerini  tam  belirtileriyle 

ortaya çıkarmaktadırlar ve bununla kamu oyunu hayrete bırakmaktadırlar.  

Demir  işleyicilik,  madencilikte  son  safha  olarak  görunmektedir.  Gerçekten,  Altay  ve  Altın  dağ 

vadilerinde yerleşen Türk boyları, daha milattan bir kaç binlerce yıl önce usta maden işçileri idi. Bunlara 

eski  literatürlerde  “Altay’ın  Demircileri”  denilmektedir  (Türk  Ansiklopedisi,  166:211).  Dünya’nın  en 

geniş  imparatorluklarını  kuran Türkler,  büyük  ölçüde  ve  çağına  göre  daima  yüksek  bir  harp  sanayi’ine 

sahib olmuşlardır. Bu üstünlüğü sağlayan vasıtılardan biri demir idi. Demirin ilk keşfedildiği yer olarak 

bazan Afrika, bazan Cenubî Hindistan, bazan Şarkî Anadolu gösterilmiş, M.ö. 4.binlerde Mısırda, daha 

sonraları Çin’de, Troya’da ve Mezopotamya’da demirin tanındığı ileri sürülmüş ise de, bunlar doğru olsa 

dahi, fazla bir değer taşımaz. Çünkü meteor ve filiz halde bulunan bu demir o çağlarda son derece azdı ve 

faydası  da  yoktu.  Gerçek  demir  çağı  bu  madenden  bol  miktarda  alet  ve  silah  yapılması  ile  başlar.  Bu 

imkan da Altaylar’da, Yenisey nehrinin kaynak bölgelerinde mevcud olmuştur. Tarihî devirlerde de aynı 

bölgede(bilhassa Salınçak ve Onugug havalisi) Yüksek vasıfta sert ve yumuşak çeliklere tesadüf edilmiş. 

Şimal Altaylar’da demir eritme ocakları, Ulan-Ede(baykalın şarki) yakınında Göktürkler çağından demir 

ocak ve döküm yerleri ortaya çıkarılmıştır. Çin kaynaklarına göre, Yenisey’in yukarı mecrası dolaylarında 

eskiden beri demir cevherleri elde edilirdi. Abakan havalisinde yüksek vasıfta mıknatıs ve Tuba ırmağı 

boyunca  demir  cevherleri  bulunuyordu  (İslam  Ansiklopedisi,  1988:  249).  Araştırmalarda  madenciliğin 

göcebe ve savaşçı kavimlerin icadı olduğu ileri sürülmektedir. Göçebe hayat tarzı, savaşçılık ve vurucu 

silahları yapma ihtiyaçları, herşeyden önce insanları madenleri farketmeğe sürüklemişlerdi. Zengin demir 

madenleri bulunduğu Orta Asya bölgesinde türeyen ve tarihteki ilk rolü göçebe ve savaşçılıkla başalayan, 

                                                        



 Doktora Öğrencisi, Sinkyang Üniversitesi Tarih Enstütüsü, [e-mail] 

---