208
regenerasiya edilir. Bu qurğuda eyni zamanda sianidlər
susuzlaşdırılır.
"Servo-katioliz" tipli qurğuda az qatılıqlı qalvanik
məhlulla-rından, yaxud çirkab sularından nikel, mis, sink,
kadmium kimi elementləri çökdürməyə və eyni zamanda
onlardan turşuları ayırmağa imkan verir.
"Servo" tipli termiki qurğu qalvanik sexlərində yuyucu
vannaların
çirkab
sularından
qiymətli
metalları
qatılaşdırmağa
və
sonradan
buxarlanma
yolu
ilə
susuzlaşdirmağa imkan verir.
9.4. Tullantısız və aztullantılı texnologiya
Ətraf mühitin mühafizəsi ilə əlaqədar problemlərin
həlli tullantısız və aztullantılı texnologiyanın geniş şəkildə
tətbiqi ilə mümkündür.
Təmizləyici qurğuların tətbiqi zəhərli tullantıların tamamilə
zərərsizləşdirilməsinə imkan vermir. Daha mükəmməlləşdiril-
miş təmizləyici sistemlərin tətbiqi küllüi miqdarda kapital
qoyuluşunu tələb edir. Məsələn, böyük maşınqayırma
müəssisələ-rində
(çirkab
suların
90%
səmərəliklə
təmizlənməsi asanliqla həyata keçirilir. Lakin səmərəliyin
sonrakı hər bir faiz artırıl-ması böyük хərс1ər tələb edir və
sistemin mürəkkəbləşməsinə və ölçülərin artmasına gətirib
çıxarır. Bu problemin həllində tullantısız va aztullantılı
texnologiyanın tətbiqi altemativ həll kimi öz rolunu oynaya
bilər.
Tullantısız texnologiya, tullantısız istehsal dedikdə bu
və ya digər məhsulun sadəcə istehsal deyil, bütövlükdə
regional
sə-naye-istehsalat
birliklərinin,
sahə-istehsalat
komplekslərinin təşkili və istehsalın fəaliyyəti nəzərdə tutulur.
Bu halda xam-mal və enerjinin bütün kompanentləri qapalı
şəkildə səmərəli istifadə edilir (birinci xammal ehtiyatları -
209
istehsal-istehlak -ikinci xammal ehtiyatları) və biosferada
yaranmış ekoloji taraz-lıq pozulmur.
Aztullantılı
texnologiya
tullantısız
istehsalın
yaradılmasında aralıq pillə təşkil edir. Aztullantılı istehsalatda
zərərli tullantıla-rın atraf mühitə təsiri sanitar orqanları
tərəfindən buraxılan normaların səviyyəsindən artiq olmur və
xammal və materialların bir hissasi iqtisadi, təşkilati, texniki
və digər səbəblər üzündən tullantılara çevrilir və uzun müddət
saxlanılmağa, yaxud basdı-rılmağa yönəldilir.
Maşınqayırmada aztullantılı texnoloji proseslərin tətbiqi
bi rinci növbədə metaldan istifadə əmsalını (MİƏ) artırmaqla
əla-qədardır. MİƏ-nin artırılması iqtisadi-texniki səmərəliklə
yana-şi tullantıların azaldılmasına da səbəb olur.
Тökmə istehsalında yeni texnoloji prosesin-tezbərkiyən
for ma qarışıqlarının tətbiqi nəinki iqtisadi cəhətdən
əlverişlidir, eyni zamanda xeyli miqdarda tozayrılmanın
qarşısını alır. Bu üsulda forma və çubuqlar kimyəvi usulla
bərkiyir və
tökmədə MİƏ-95-98% çatır. KamAZ zavodunda
forma qarışiqlarının tarn reqenerasiyası (yenidən istifadə
olunması) həyata keçirildi-yindən tullantıların ləğvi məsələsi
ortadan qaldırılmışdır.
İngiltərədəki "But" firması tökmədə üzvi birləşdirici forma
qarıçıqlarından
imtina
edərək əvəzində qum su
ilə
nəmləşdirilərək forma hazırlanır, sonra isə maye azotla
doldurulur. Bu cür formalarda alınan çuqun və rəngli
xəlitələrdən olan töküklər yaxşı strukturaya və hamar səthə
malik olurlar.
Başqa bir texnoloji metal itgisi onu qızdırdıqda
oksidləşmə nəticəsində əmələ gələn yanıqlardır. Bu itgi alovla
qızdırdıqda pəstahı kütləsinin 3% təşkil edir. Xüsusilə qalın
yanıq qatları pəstahını qeyri-bərabər qızdırdıqda əmələ gəlir.
Bunun qarşısının alınması pəstahının müdafiə olunan
oksid-ləşdiricisiz mühitdə, həmçinin toxunma və induksion
210
üsullarla qizdırmaqla həyata keiçirilir və metalın itkisi 0,5%
qədər çatdı-tılır.
Bu məqsədlə pəstahının neytral mühitdə yüksək tezlikli
cə-rəyanla qızdırılması üsulu da tətbiq edilir.
Cilallama və itiləmə əməliyyatlarında almaz-obraziv
alətləri nin və sintetik materialdan olan dairavi yonucularının
tətbiqi abraziv şlamı azaldır və tərkibində zərərli maddələr
(nitritlər və s.) olan soyuducu-yağlayıcı məhlulun isləmə
müddətini artirir.
Rəngləmə texnologiyasının təkmilləşdirilməsi ətraf
hava mühitinin çirklənməsini xeyli dərəcədə azaldır. Adi
usulla, yəni pnevmatik boyaq səpələyici ilə rəngləmə
əməliyyatı aparıldıq-da boyaq maddəsinin 40-60% qədəri
itərək ətraf mühitdə yay lır və havanı çirkləndirir.
Elektrostatik sahəsində yeni texnoloji rəngləmə
əməliyyatı
lak-boyaq
maddasinin
itgisini
minimuma
endirməklə, prosesin sanitar-texniki göstəricilərini xeyli
dərəcədə artırır. Bu üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, boyaq
maddəsi mənfi potensiallı səbəkə ilə müsbət potensiallı
məmulatlar arasındakı yüksək gərginlikli elektrostatik sahəyə
çilənir. Nəticədə, mənfi yüklə-nən boyaq maddasinin
hissəcikləri məmulat tərəfindən cəlb olunaraq səthdə çökürlər.
Bu sahədə başqa bir istiqamət-rəngləmə prosesində
atraf miihitə zərərli təsir edən toksik (zəhərli) maddələrin
azaldılma-sıdır. Bu məqsədlə üzvi həlledici lak-boyaq
materialları, suhəl-ledici materiallarla əvəz edilir.
Metallurgiya sahəsində mühüm nailiyyətlərdən biri
ovuntu texnologiyasının maşınqayırmanın müxtəlif sahələrində
geniş tətbiqidir. Bu üsul unikal tərkibə, struktur və
xassələrə
malik material və masın hissələrinin alınmasına və
materialın
itgisini 5-7% qədər endirməye, materialdan istifadə əmsalını 2-
3 dəfə artırmağa imkan verir. Halbuki, tökmə və yayma üsulları
ilə alı-nan məmulatların metal yonma dəzgahlarında sonrakı
emalında metalın 60-70% qədəri yonqar şəklində itgiyə gedir.
Dostları ilə paylaş: |