Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq

 
54
dəfə oxumuşdur.  
Bir  dəfə  Farabidən soruşurlar: “Kim çox bilir, sən, yoxsa Aristotel?” o, 
cavab verir: “Əgər mən onun dövründə yaşasaydım, onunla görüşüb, yanında təhsil 
alsaydım, mən ən yaxşı davamçısı olardım”.  
Əl-Farabi insanı  həqiqi xoşbəxtliyə aparan yolun məqsəd və  vəzifələri 
haqqında Platon və Aristotelin təlimini inkişaf etdirərək öz elmi-pedaqoji əsərlərində 
tərbiyə məsələlərinə xüsusi diqqət yetirir. Onun fikrincə, tərbiyənin vəzifəsi insandakı 
mənfi keyfiyyətləri cilovlamaq, onda müsbət keyfiyyətlərin inkişafına imkan 
yaratmaqdır. 
Insanların, xüsusilə  gənclərin tərbiyəsi işində Farabi mənəvi tərbiyəni ön 
plana çəkir. Əxlaqi-mənəvi tərbiyə məsələləri onun bir çox əsərlərində (“Xoşbəxtliyə 
yolun göstərilməsi”, “Xöşbəxtliyin  əldə edilməsi”, “Vətəndaşlıq siyasəti” və s.) 
qırmızı xətt kimi keçir.  
Tərbiyənin məqsəd və  vəzifələrindən danışarkən Farabi mənəvi tərbiyənin 
anadangəlmə deyil, təmrinlərin, adət və  vərdişlərin nəticəsi olması ilə bağlı 
Aristotelin ideyalarına istinad edir. Burada iradənin rolu böyükdür, onun köməyi ilə 
insan özündəki hissi və  mənəvi tələbatlarına  şüurlu surətdə seçmək bacarığına 
yiyələnir.  
Şübhəsiz, insanın mənəvi aləmi, xarakteri müxtəlif obyektiv və subyektiv 
amillərin – ictimai mühitin, tərbiyənin, xəstəliklərin, iradənin təsiri nəticəsində 
formalaşır.  
Farabiyə görə düzgün mənəvi tərbiyə insanda nəcib keyfiyyətlərin 
formalaşması ilə başlayır.  Şübhəsiz, insanda bu və ya digər xüsusiyyətin tərbiyəsi 
ətraf mühitdən, tərbiyə olunanın iradə  və arzusundan asılıdır. Yaxşı  əxlaq hər bir 
insanın tərbiyəsində vardır, lakin o, yalnız sistemli, şüurlu tərbiyə vasitəsilə  həyata 
keçirilir və gerçəkləşdirilir. 
Farabinin fikrincə, insanın öz əxlaqını kamilləşdirmək üçün müvəffəq olduğu 
hərəkətlər, onu öz bədənini təkmilləşdirmək üçün nail olduğu hərəkətlərə  bənzəyir. 
Insanın bədənini kamilləşdirməsi sağlamlıqdır,  əgər sağlamlıq varsa, onu qorumaq, 
yoxsa, onu qazanmaq lazımdır. Sağlamlığa yalnız bəzi qaydalara əməl etməklə nail 
olunduğu kimi, yaxşı əxlaqa da yalnız mülayim hərəkətlərlə yiyələnmək mümkündür. 

---

 
55
Farabi uşağın doğulduğu gündən yetkinlik yaşına çatana qədər onun fiziki 
tərbiyəsinə, fiziki və  mənəvi qüvvələrinin ahəngdar inkişafına xüsusi diqqət 
yetirməyi tövsiyə edirdi.  
Onu özünün elmi-pedaqoji əsərlərində Farabi estetik tərbiyənin xüsusilə, 
musiqinin roluna müstəsna  əhəmiyyət verirdi. Onun fikrincə, musiqi kamilliyə 
çatmayanları kamilləşdirir, tarazlıq vəziyyətində olanlarda həmin vəziyyəti 
saxlamağa kömək edir: “Musiqi həm bədənin, həm də  qəlbin sağlamlığı üçün 
faydalıdır”.  
Musiqi təhsili və  tərbiyəsi məsələsini gözdən keçirərkən Farabi onu 
anadangəlmə  və sonradan qazanılmış qabiliyyətlərlə  əlaqələndirirdi: “Musiqi sənəti 
doğulur, inkişaf edir və fitri istedad formasında kamilləşir, təlimin və  məşqlərin 
köməyi ilə musiqi istedadına və kamilliyə yiyələnmək olar” (48,206). 
Ibn Sina (980-1037) həmişə öyrənmək, axtarışlar aparmaqdan yorulmurdu. 
O, deyirdi: “Yerdən Zühəl ulduzuna qədər hər şeyin sirrini öyrəndim, lakin ölümün 
sirrini aça bilmədim”.  
Ibn Sina həkim haqqında deyirdi ki, “həkimin qartal baxışı, zərif, qız  əlləri 
kimi əlləri, ilan müdrikliyi və şir ürəyi olmalıdır”. 
Ibn Sina insan sağlamlığında üç şərti  əsas götürür: səmərəli qida, yuxu və 
rejim.  
Rejimə idman oyunları, iradi çalışmaları və bərpaedici çalışmaları daxil edir. 
O, gimnastikanı sağlamlığın rəhni hesab etmişdir. Gimnastika təbabətin tərkib 
hissəsidir, şəfaverici dərmandır, hərəkətsiz müalicə yoxdur, deyirdi.  
Ibn Sina “Qanun”da xəstəliyin müalicəsi üçün üç yol təklif edirdi: Rejim, 
Dərman və Müxtəlif prosedurlar. (Hamam, təpitmə, qanalma və s.), İbn Sinaya görə 
sağlamlığı qorumaq məharətinin  əsasını sağlamlığa təsir edən amillərin ölçüsünü 
bilmək, onları gözləməkdir. Bu amillər həkimlərin böyük və daimi qayğısına 
möhtacdır. Sağlamlığı  təyin edən amillərdən yeddisinə  İbn Sina xüsusi əhəmiyyət 
verirdi. Onun fikrincə həmin amillərə: bədən quruluşunun bir qaydada saxlanılması, 
qida və yemək rejiminin düzgün seçilməsi, bədənin artıq  şeylərdən təmizlənməsi, 
bədən üzvləri arasında tarazlığın saxlanılması, paltarın, habelə  bədənin təmasda 
olduğu hər  şeyin təmizliyi, müəyyən dərəcədə yuxu və oyaqlığın da daxil olduğu 

---

 
56
cismani və ruhi həyat arasında müvazinətin gözlənilməsi daxildir. Bu bir həqiqətdir 
ki, həmin məsləhətlərdən həkimlər indi də istifadə edirlər, lakin təəssüflə qeyd 
etməliyik ki, çox vaxt həmin məsləhətlərə riayət olunmur.  
Ibn  Sina  bunu  da  unutmur  və  deyirdi  ki,  sağlamlığın  qorunması  rejimdə 
başlıca məsələ fiziki hərəkətlərlə  məşğul olmaqdır. Qida və yuxu  rejimi sonrakı 
məsələdir. Fiziki hərəkətlə müntəzəm və vaxtında məşğul olan adama heç bir müalicə 
lazım deyildir. 
Böyük loğman gənc nəslin tərbiyəsinə, sağlamlığına xüsusi əhəmiyyət verər, 
uşaqların tərbiyəsi qayğısına qalmağı  zəruri sayır və deyərdi ki, uşağın təmkinli 
olmasına lazımi diqqət yetirilməlidir. Buna nail olmaq üçün İbn Sina uşağı 
əsəbilikdən, qorxmaqdan və yuxusuzluqdan qorumağı lazım bilirdi. Istədiyi və 
arzuladığı şeyi ona vermək üçün daim hazır olmaq, istəmədiyi şeyi isə dərhal ondan 
uzaqlaşdırmaq lazımdır. Böyük təbibin fikrincə, bu iki baxımdan xeyirlidir. Xeyrin 
biri onun qəlbi üçündür. O, uşaqlıqdan  ədəbli, tərbiyəli böyüyər. Ikinci xeyir onun 
bədəni üçündür. Çünki bəd xasiyyət müxtəlif növ pis təbiətdən irəli gəlir. Bu isə ona 
bərabərdir ki, pis xasiyyət adətə çevrilərsə, onda o, özünə uyğun pis təbiətə  səbəb 
olur. Buradan aydın olur ki, İbn Sinanın uşağa müvafiq qaydada yanaşmaq tələbi 
insanda onun fiziki və psixi tərəfləri sıx qarşılıqlı  əlaqədə olduğunu dərindən dərk 
etməsindən irəli gəlir.  
Ibn Sina pedaqoji məsələlərə yaradıcı  iş kimi baxır, uşağın təbiətinə, 
temperamentinə bir həkim, psixoloq və pedaqoq kimi yanaşırdı. Uşağın tərbiyəsi, 
təhsili və təliminin məzmununu aşağıdakı kimi müəyyənləşdirirdi: 1) əqli tərbiyə; 2) 
fiziki sağlamlıq; 3) estetik tərbiyə; 4) əxlaq tərbiyəsi; 5) sənət (peşə)  öyrətmək. 
Deməli,  Əbu  Əli  İbn Sina uşaqların inkişafında tərbiyənin gücünü 
əsaslandırır. 
Dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri, yaradıcılığında yüksək insanpərvərlik 
nümunələrini dünya mədəniyyəti xəzinəsinə  bəxş etmiş  Nizami Gəncəvi  (1141-
1209) insanpərvərliyə, onun tərbiyə edilməsinə yüksək qiymət vermişdir. N.Gəncəvi 
əxlaq tərbiyəsi, həmçinin humanistlik tərbiyəsinin formalaşmasında təlimə xüsusi 
əhəmiyyət verərək, onun tərbiyələndirici rolunu yüksək qiymətləndirmişdir. 
Nizamiyə görə  təlim insanı  həm maddi, həm də  mənəvi cəhətdən yüksəldir, zehni 

---