ayrılmış torpaq tikəsini can-başla və əməksevərliklə əkməsə, gündəlik çörəyini
tapa bilməyəcəkdir.
Onda olan qüvvənin təbiətdə tayı yoxdur və onun nəyə qadir olduğunu
bilmək yalnız özünə verilib, bu isə o, özünü sınaqdan çıxarmayana qədər aydın
olmayacaqdır”
60
.
Lakin ən yaxşı müəllifləri biz axıra saxlamışıq. Onlar bəs kimdir? cənab Henri
İrvinqdən ən yaxşı yüz kitabın siyahısını tərtib etməyi xahiş edəndə o cavab
vermişdi: “Yüz kitabdan ibarət olan siyahını tərtib etməzdən əvvəl mənə izin
verin ikisini öyrənim – İncili və Şekspiri”.
Ser Henri haqlı idi. İngilis ədəbiyyatının bu iki mənbəyindən için. Çox və tez-
tez için.
Öz axşam qəzetinizi bir kənara tullayın və deyin: “Şekspir, mənim yanıma gəl
və bu axşam mənə Romeo və onun Cülyettası haqqında, Makbet və onun
şöhrətpərəstliyi haqqında danış”.
Əgər siz bu məsləhətlərə əməl edərsinizsə, onda qazancınız nə olacaq?
Tədricən, nəzərə çarpmadan, lakin qaçılmaz olaraq sizin danışıq maneranız daha
gözəl və incə olacaqdır. Siz tədricən yol yoldaşlarınızın şöhrətini, gözəlliyini və
möhtəşəmliyini müəyyən dərəcədə özünüzdə əks etdirmiş olacaqsınız. “Mənə de
ki, sən nə oxuyursan, – demişdi Höte, – və mən sənə kim olduğunu deyim”.
Təklif etdiyim bu mütaliə proqramı iradənin müəyyən gücünü, eləcə də vaxta
daha ciddi qənaət olunmasını tələb edəcək... Siz Emersonun esselərinin və
Şekspirin pyeslərinin cib nəşrlərini ala bilərsiniz.
Mark Tvenin sözlərdən istifadə etməyinin sirri
Mark Tven sözlərin istifadə edilməsində öz fitri qabiliyyətini necə inkişaf
etdirə bilmişdi? O, cavan oğlan olduğu vaxt dilicanla Missuridən Nevadaya qədər
yolu dəhşətli dərəcədə asta və çox böyük əzab-əziyyətlə keçmişdi. Həm
sərnişinlər, həm də atlar üçün qidanı, bəzən isə hətta suyu da özləriylə daşımaq
lazım gəlirdi. Əlavə yük bəlaya gətirə bilərdi. Baqaj üçün çəkinin hər unsiyasına
görə haqq ödənilirdi və bununla belə, Mark Tven özü ilə Vebsterin lüğətini
aparırdı ki, onu aşırımlarında, günəşin yandırdığı səhrada, eləcə də yolkəsənlərin
və hinduların qaynaşdığı yerlərdə də oxusun. O, sözün hökmdarı olmağı
qarşısına məqsəd qoymuşdu. Və bu işdə Mark Tvenə onun üçün xarakterik olan
cəsarəti, sağlam təfəkkürü kömək etdi.
Həm Pitt, həm lord Çetem lüğəti iki dəfə öyrənmişdi; hər bir səhifəni və hər
bir sözü. Brouninq onu hər gün mütaliə edir, bundan ləzzət alır və fayda görürdü.
“Linkoln ala-toranlıqda oturaraq, – deyə onun bioqrafları Nikoli və Hey yazırlar, –
lüğəti oxumağı sevirdi və bunu nə isə görmək mümkün olan vaxta qədər edirdi”.
Göstərdiyimiz bu hallar heç də istisna deyil. Hər bir görkəmli yazıçı və hər bir
görkəmli natiq eyni şeyi edir.
Vudro Vilson ingilis dili sahəsində istisnasız biliklərə malik idi. Onun
yazdıqlarında nələr isə – Deklarasiyanın bölmələri, Almaniyaya qarşı müharibə –
ədəbiyyatda öz yerini, şübhəsiz, tutacaqdır.
Sözləri yerbəyer etməyi necə öyrəndiyi haqqında onun özü bunu danışıb:
“Mənim atam ailəmizin üzvlərindən heç kimə sözləri qeyri-düzgün istifadə
etməyə izin vermirdi. Uşaqlardan hansısa biri tərəfindən danışanda yol verdiyi
istənilən səhv dərhal düzəldilirdi; istənilən naməlum söz o dəqiqə izah edilirdi;
downloaded from KitabYurdu.org
bizim hər birimiz danışığımızda elə bir söz işlətməyə şirnikləndirilirdik ki, onu
hafizəmizdə möhkəmlədə bilək”.
Cümlələrinin dəqiq strukturuna və danışığının gözəlliyinə görə tez-tez
təriflənən bir nyu-yorklu natiq sərrast sözün seçilməsi bacarığının bu yaxınlarda
etdiyi söhbətlərin birində yerinə düşən sirrini açmışdı. O mütaliə edəndə və ya
söhbət əsnasında hər dəfə naməlum sözlə üzləşəndə onu xüsusi kitabçasına
yazırdı.
Sonra o yatmağa uzanmazdan əvvəl öz lüğətinə baxır və həmin sözü
cəbbəxanasına daxil edirdi. Əgər bu minvalla o, gün ərzində heç bir material
toplaya bilmirdisə, Fernaldın “Sinonimlər, antonimlər və sifətlər /qramm./”
işindən bir və ya iki səhifəni öyrənərək, tam sinonim qismində bir-birini
qarşılıqlı surətdə əvəz edə biləcəyini hesab etdiyi sözlərin mənasını qeyd edirdi.
Hər gün bir təzə söz – onun devizi budur. Bu o deməkdir ki, o, fikirləri ifadə
etmək üçün bir il ərzində əlavə olaraq üç yüz altmış beş silaha yiyələnirdi. Bu
təzə sözlər qeyd kitabçasında toplanır, onların mənası isə gün ərzində boş
vaxtlarda gözdən keçirilir. O diqqət yetirib ki, təzə söz onun danışıq dilinə həmin
sözü üç dəfə işlədəndən sonra düşür.
İstifadə etdiyiniz sözlərin romantik tarixçəsi
Lüğəti yalnız sözlərin mənasını dəqiqləşdirmək üçün yox, həm də onun
mənşəyini axtarıb tapmaq üçün istifadə edin. Sözlərin mötərizə arasında
izahından sonra onun etimologiyası verilir. Heç bir saniyə də olsa düşünməyin ki,
hər gün işlətdiyiniz sözlər vur-tut darıxdırıcı və laqeyd səslərdir. Onlar nur və
romantika ilə doludur.
Məsələn, siz “qəndlə bağlı telefonla baqqala zəng edin” kimi prozaik ifadəni
bir çox başqa dillərdən və sivilizasiyalardan əxz etdiyimiz sözləri işlətmədən
deyə bilmirsiniz. “Telefon” iki yunan sözündən ibarətdir: “uzaqda olan” mənasını
verən “tele” və “səs” demək olan “fon”. “Baqqalçı” sözü ərəbcədə “bakkal” –
“tərəvəz taciri” sözündən əmələ gəlib. İngilislər “qənd” sözünü fransızlardan əxz
ediblər, fransızlar isə ispanlardan götürüblər. İspanlar öz növbəsində onu ərəb
dilindən mənimsəyiblər, ərəblər isə – farslardan. Fars sözü olan “şəkər” sanskrit
“karkara”dan əxz edilmişdir ki, bu, “şirniyyat” deməkdir.
Siz “kompaniya” üçün işləyə və ya onun mülkiyyətçisi ola bilərsiniz.
“Kompaniya” sözü köhnə fransız, “kompanyon” demək olan sözdən əmələ
gəlmişdir; “kompanyon” sözünün hərfi mənası isə belədir: “com” – “ilə” və
“panis” – “çörək”, yəni kompanyon – birlikdə çörək yediyiniz adam
61
.
Faktiki olaraq “kompaniya” özü ilə özlərinə çörək pulu qazanmağa çalışan
adamların birliyini təcəssüm etdirir. “Sizin cibinizdə olan “dollar”, hərfi mənada,
“taler” – “dərə” deməkdir; dollarlar ilk dəfə XVI əsrdə müqəddəs İoahim
dərəsində zərb olunmuşdur.
“Yanvar” sözü Romada yaşamış, ixtisası qıfıl və qıfıllar üçün bolt hazırlamaq
olan Etruss dəmirçisinin adından əmələ gəlmişdir. O vəfat edəndə onu bütpərəst
tanrısı etdilər və iki sifətlə təsvir edirdilər. Belə ki, o, eyni zamanda müxtəlif
tərəflərə baxa bilirdi və bu, qapıların açılması və bağlanması ilə əlaqədar idi.
Buna görə də bir ilin axırında və o birinin başlanğıcında duran ay “yanvar”, yəni
“Yanusun ayı” adlandırıldı. Bax buna görə biz yanvar haqqında danışanda bizim
downloaded from KitabYurdu.org