Pərvanə MƏMMƏDLĠ

 
120 
mənafeyini  müdafiə edən qanunlara  yenidən baxılmasını, Azərbaycanın qanuni 
hüquqlarının  «müdafiə  edilməsini»  və  s.  tələb  edirdi.  «Cəmiyyət»in 
proqramının  iqtisadi  tələbləri  sırasında  Azərbaycanda  yeni  sənaye  obyektləri 
tikilməsi, işsizliyin aradan qaldırılması, Azərbaycanın sərvətinin həmin və digər 
məqsədlə  vilayətdə  sərf  olunması  kimi  tələblər  qeyd  olunur.  Azərbaycan 
azərbaycanlılar üçündür şüarı ilə çıxış edən «Cəmiyyət» mədəni sahədə «mütləq 
azadlığa»,  yəni  dil,  adət…  azadlığına  tamamilə  riayət  olunmasını,  ana  dilində 
bütün səviyyələrdə tədris və kitab nəşr edilməsini və s. tələb edirdi (41, 109). 
«Cəmiyyət»  azərbaycanlılarda  öz  dili  haqqında  obyektiv  təsəvvür 
yaratmağa  səy  göstərirdi.  «Azərbaycan»  qəzeti  azərbaycanlıların  özünəməxsus 
qədim  və  zəngin  dili  olduğunu  xüsusi  qeyd  edib  yazırdı:  «Azərbaycan  xalqı 
təkcə  bu  dildə  danışmamış,  həm  də  həmin  dildə  zəngin  mədəniyyət  abidələri, 
ədəbiyyat  yaratmış  və  yaratmaqdadır.  Bunu  nümayiş  etdirmək  üçün  qəzetdə 
Azərbaycan  ədəbiyyatı  haqqında  yazılar,  Azərbaycan  nağıllarından,  atalar 
sözlərindən  nümunələr,  kiçik  hekayələr  və    nəhayət  hər  nömrədə  bir  və  ya  iki 
müasir  şeir  parçası  və  s.  dərc  edilirdi.  Azərbaycan  tarixinin  bəzi  səhifələri 
haqqında verilən yazılar da tarixi milli şüuru möhkəmləndirməyə xidmət edirdi 
(41, 109). 
Qəzet  ətrafında  milli  əqidəli  yaradıcı  ziyalıları  toplayırdı.  Güney 
Azərbaycan ədəbiyyatının tədqiqatçısı Sabir Əmirov qəzetin səhifələrində çıxış 
edən  M.Biriya,  Ə.Fitrət,  Süleyman  Əmini,  Sədi  Yüzbəndi,  Ələkbər  Həddad, 
Məhəmmədhüseyn  Təvəkkülü  kimi  fəal  müəlliflərin  əvvəllər  Bacadanbaxan, 
Qələndər, Huşsuz, Quldur, Uzaqdanbaxan, Bülbül, Mirzə Qəmiş, Çuvalduz kimi 
gizli  imzalardan  istifadə  etdiyini,  sonralar  isə  özlərinin  açıq  imzaları  ilə 
yazmağa  başladıqlarını  qeyd  edib  yazır  ki,  müəlliflər  öz  sələfləri  olan  «Molla 
Nəsrəddin»  və  satirik  «Azərbaycan»  (1906-1907)  jurnalının  həmişəyaşar 
ənənələrindən ustalıqla  istifadə  edir,  Sabir  və  Möcüz  irsinə  sonsuz  məhəbbətlə 
yanaşır, zamanla səsləşən karikaturalara  geniş  yer verirdilər (16, 14). 
Qəzetin səhifələrində həmçinin xalq yaradıcılığına geniş yer ayrılırdı.  

---

 
121 
Qeyd etmək lazımdır ki, «Azərbaycan» qəzeti cəmi 6 ay fəaliyyət göstərdi. 
Xalqı  «xabi-qəflət»dən  oyadan  qəzetin  nüfuzu  hakim  dairələri  təşvişə  salırdı. 
Ona  görə  də  1942-ci  ilin  aprelində  «Azərbaycan»  cəmiyyətinin  fəaliyyəti 
dayandırıldı. Onun orqanı olan «Azərbaycan» qəzeti isə bağlandı. 
1945-ci  ildə  «Azərbaycan»  qəzeti  ikinci  fəaliyyət  dövrünə  başlayıb  öz 
nəşrini davam etdirdi. 
Güney  Azərbaycan  mətbuatının  tədqiqatçısı  Solmaz  Rüstəmova  (Tohidi) 
ümumiyyətlə,  «Azərbaycan»  qəzetinin  nəşri  tarixini  dörd  dövrə  ayırır:  birinci 
dövr 1941-1942, ikinci dövr 1945-1946, üçüncü dövr 1947-1974, dördüncü dövr 
1975-ci ildən bu günə qədər (4, 12). 
1945-ci  il  sentyabrın  5-də  «Azərbaycan»  qəzetinin  nəşri  bərpa  olundu. 
Qəzet  həmin  ildən  etibarən  materiallarını  Azərbaycan  tükcəsində  çap  edirdi 
(1941-42-ci  illərdəki  saylarının  əksəriyyəti  farsca  idi  –  P.M.).  Onun 
səhifələrində farsca materiallara isə çox cüzi hallarda rast gəlinirdi. Qəzetdə çap 
olunan  məqalələrdə  azərbaycançılıq  ideyası  əsas  yerlərdən  birini  tuturdu. 
Azərbaycan  Demokratik  Partiyasını  təmsil  edən  qəzet  öz  fəaliyyət  proqramını 
bəyan  edib  yazırdı:  «Biz  bütün  İranda  həqiqi  demokratik  ümumun  bərpasını, 
Azərbaycan  xalqına  daxili  azadlıq  və  muxtariyyət  verilməsini,  bütün  millətin 
adilanə  qanunlarını  gözləməklə  bərabər,  Azərbaycanın  öz  müqəddəratını  təyin 
etməsini istəyirik» (72, 1945, №7). 
1941-ci  ildən  nəşr  olunan  «Azərbaycan»  qəzeti  1945-ci  ildə  Milli 
hökumətin    rəsmi  orqanı  kimi  fəaliyyət  göstərirdi.  Həftədə  2  dəfə  nəşr  olunan 
qəzetin 371 sayı işıq üzü görüb. Qəzetə  müxtəlif dövrlərdə Hacı Əli Şəbüstəri 
(№1-dən  30-a qədər),  Əhməd  Musəvi  (№  88-dən 151-ə qədər)  Fəthi  Xoşginabi 
(№152-dən № 242-yədək və №289-dan № 370-ədək) İsmayıl Şəms (№213-dən 
№  288-ə  qədər)  redaktorluq  etmişdir.  Qəzet  30-cu  saydan  90-cı  saya  qədər  isə 
redaksiya  heyətinin  məsuliyyəti  altında  çap  olunurdu.  Qəzet  orqanı  olduğu 
Azərbaycan  Demokrat  partiyasının  məqsəd  və  məramını  sadə  Azərbaycan 
dilində  xalqa  çatdırırdı.  Ölkədə  baş  verən  gündəlik  hadisələri,  siyasi-ictimai 
məsələləri  işıqlandırırdı.  Milli  hökumətin  götürdüyü  xətti  dəstəkləyən  qəzet 

---

 
122 
yazırdı:  Biz  bütün  İranda  həqiqi  demokratik  üsulun  bərpasını,  Azərbaycan 
xalqına  daxili  azadlıq  və  muxtariyyət  verilməsini,  bütün  məmləkətin  adilanə 
qanunlarını gözləməklə bərabər Azərbaycanın müqəddəratını özü təyin etməsini 
istəyirik (72, 1945, №5). 
Qəzet  ilk  dövrdə  həftədə    2  dəfə  çıxırdısa,  1945-ci  ildən  gündəlik  nəşr 
olunurdu.  Onun  səhifələrində  Güney  Azərbaycanın  tanınmış  şairləri  Əli  Fitrət, 
Mehdi Etimad, M.C.Çavuşi ilə yanaşı, Hüseyn Səhhaf, Yəhya Şeyda, Fəxrəddin 
Məhzun, Hüseyn Cavan kimi şairlərin poetik nümunələri tez-tez dərc olunurdu. 
Qəzetin    II  dövrünün  ilk  aylarından  M.Tahirin  Azərbaycan  ədəbiyyat  tarixində 
Möcüz,  M.Naçivaninin  Mirzə  Məhəmmədəli  Tərbiyət,  Novruzun  Şeyx 
Məhəmməd Xiyabani (silsilə) və s. yazılarında ədəbi və tarixi simalar hörmətlə 
anılır, onların vətən və xalq qarşısında xidmətləri dəyərləndirilirdi. 
O  illərdə  «Vətən  yolunda»  və  «Azərbaycan»  qəzetlərində  folklorun 
toplanıb  öyrənilməsi,  yayılması  işi  geniş  yayılmışdı.  Uzun  illər  ana  dilində 
təhsildən, mətbuatdan, kitab oxumaqdan məhrum olan azərbaycanlılar bəlkə də 
yalnız folklorun hesabına öz milli varlıqlarını qoruya bilmişdilər. Doğma dildə 
yazıb-oxuya  bilməyən  Güneylilərin  el  nəğmələri,  atalar  sözləri,  bayatıları, 
nağılları, dastanları dildən-dilə, eldən-elə dolaşırdı. 
Mətbuat səhifələrində xalqın ruhuna yaxın olan folklor nümunələrinə geniş 
yer  ayrılırdı.  Qəzet  xalqa  müraciət  edərək  oxucuları  folklor  nümunələri 
toplamağa  cəlb  edir,  onları  araşdıraraq  öz  səhifələrində  dərc  edirdi.  Dil 
xüsusiyyətləri  saxlanılmaqla  çap  olunan  bu  toplular  xalq  arasında  maraqla 
qarşılanır, onları ruhən öz soykökünə səsləyirdi. 
«Azərbaycan» qəzetində Məhəmmədəli Fərzanənin (O, qəzetdə M.Ə.Qövsi 
təxəllüsü ilə çıxış edirdi – P.M.) «Azərbaycanın milli dastanları» silsilə yazıları 
dərc  olunurdu.  Qeyd  edək  ki,  bu  qəzetdə  bayatıların  ilk  nümunələri  və  «Dədə 
Qorqud»  dastanları  M.Fərzanənin  təşəbbüsü  və  iştirakı  ilə  toplanıb  nəşr 
olunurdu.  
«Azərbaycan»  qəzetində  müntəzəm  olaraq  xalqın  tarixi  qəhrəmanlıq 
səhifələrindən,  klassik  ədəbi  nümunələrdən  çağdaş  şairlərin  əsərlərindən 

---