Pol ska – r osja: czy fatal izm w rogości?

152
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Recenzje
Rzecz nie jest łatwa, nasze doświadczenia wokół 2004 roku, opisane 
przez prof. Kuźniara, przypominają tak oczywiste sukcesy, jak i naturalne 
trudności w szukaniu większych czy mniejszych kompromisów. Jest rze-
czą niezwykle ważną, by patrzeć na Unię Europejską w świetle głębokich 
przemian w sytuacji całego świata, nowego układu sił wielkich mocarstw 
i kontynentów. Jedynie zjednoczona Europa może w otaczającym nas „no-
wym świecie” mieć szansę utrzymania niezależności i pozycji liczącej się 
w nowych układach. Katastrofa Unii byłaby w pełni także naszą katastrofą. 
Jest rzeczą niezwykle ważną, by Polacy, wszyscy obywatele naszej Rzeczy-
pospolitej, w pełni zrozumieli wagę integracji europejskiej i naszego w niej 
miejsca. Jakże słuszne są końcowe postulaty autora książki. Musimy mą-
drze i odpowiedzialnie „utożsamiać naszą rację stanu z europejską racją 
stanu” i „przeplatać dwa patriotyzmy, polski i europejski”. Mamy za sobą 
ponad tysiąc lat współżycia z bardzo różnymi narodami i kulturami w naszej 
Europie, szerzej do XVII wieku Rzeczypospolitej Chrześcijańskiej. Nasza 
„polska ojczyzna”, „polska Rzeczpospolita” była jakże głęboko i wielorako 
związana – dobrze i źle czasem – z naszą europejską ojczyzną. Musimy 
o tym dobrze i stale pamiętać
10
.
10
  Warto podkreślić wypowiedź niemieckiego uczonego przygotowującego biografię Bronisława Gerem-
ka: R. Vetter, Bronisław Geremek – Europejczyk i polski patriota, „Dialog. Magazyn Polsko-Niemiecki”, 2013, 
nr 104, s. 17-23. Jak pisze autor: „Zapewne żaden polityk ostatnich dekad nie cieszył się – i nadal nie cieszy 
się – takim poważaniem na arenie międzynarodowej jak Geremek” (s. 17).

---

Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Jerzy Kłoczowski
Przełomowy rok 1989.  
Uwagi na temat książki Tadeusza Mazowieckiego  
i opracowań Aleksandra Halla i Georges’a-Henriego Soutou
Recenzja książki: Tadeusz Mazowiecki,  
Rok 1989 i lata następne. Teksty wybrane i nowe,  
Prószyński Media, Warszawa 2012, ss. 504
Obszerna książka Tadeusza Mazowieckiego Rok 1989 i lata następne. Teksty 
wybrane i nowe, wydana szczęśliwie na krótko przed Jego śmiercią, zawiera 
różnorodne teksty związane z działalnością publiczną autora zarówno z lat 
tej działalności, jak i pisane współcześnie, już z pewnej perspektywy. Teksty 
zestawione w książce dotyczą głównie lat 1989-1990, gdy Mazowiecki spra-
wował funkcję premiera w nowo utworzonym rządzie polskim. W artykule 
wstępnym do księgi – Jak do tego doszło (s. 7-34) – autor, jedna z kluczo-
wych postaci tamtych lat, przedstawia pogląd na przełom 1989 roku „Polska 
w 1989 roku – pisze w konkluzji – odzyskiwała odebrane nam czterdzieści 
pięć lat temu prawo do samostanowienia i wolności. Przeznaczeniem jej 
stało się zapoczątkowanie drogi do »jesieni ludów«, która zmieniła mapę 
polityczną Europy. Czy to mało?” (s. 34).
Przełom 1989 roku wiąże się bezpośrednio z powstaniem w 1980 roku 
„Solidarności”, a w gruncie rzeczy z całą naszą dramatyczną historią od 
1939 roku. Niewątpliwie słusznie też przypomina Mazowiecki: „I trzeba by 
koniecznie dołączyć do tych wielkich dat rok 1979 – pierwszą pielgrzymkę 
Jana Pawła II do Polski, która stała się nie tylko wydarzeniem religijnym, 
lecz odrodzeniem moralnym i narodowym aktem policzenia własnej siły 
zatomizowanego przedtem społeczeństwa” (s. 8).

---

154
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Recenzje
Książka Mazowieckiego ma szczególną wartość jako źródło do lepszego 
zrozumienia zjawisk oraz wydarzeń, w których autor uczestniczył i które 
często wymagały od niego, z racji zajmowanego stanowiska, podejmowa-
nia decyzji o szczególnym znaczeniu. Ułatwia lepsze zrozumienie działań 
pierwszego premiera niezależnego rządu polskiego, który po przerwie trwa-
jącej prawie pół wieku miał możliwość podjęcia w kraju niezależnych dzia-
łań w szczególnie trudnych warunkach, tak krajowych, wewnętrznych, jak 
i międzynarodowych. Tak się złożyło, że prawie równocześnie z tomem Ma-
zowieckiego ukazała się książka jego bliskiego współpracownika i ministra 
rządu, Aleksandra Halla. Hall jako historyk podjął ambitną próbę powią-
zania swych wspomnień z opracowaniem naukowym, co dało w rezultacie 
dzieło pod tytułem Osobista historia III Rzeczypospolitej (Warszawa 2011, 
487 s.). Książka Halla poświęcona Tadeuszowi Mazowieckiemu przedstawia 
z wielobarwną charakterystyką rządy pierwszego premiera od 1989 roku, 
w dalszych rozdziałach sięgając roku 2010.
Pisane uczciwie, z chęcią zachowania obiektywizmu opracowanie Halla 
zasługuje na uwagę. Pragnę powtórzyć tu jego ocenę rządów Mazowieckie-
go (s. 156), bardzo mi bliską: „Kierował się przede wszystkim poczuciem 
odpowiedzialności za Polskę i przekonaniem, że cel nie uświęca środków. 
Gdy kończył swą pracę jako premier, polska nazwa państwowa znajdowała 
się na wodach bez porównania bezpieczniejszych i lepiej znanych niż wte-
dy, gdy obejmował jej stery”.
* * *
W naszych ujęciach historii 1989 roku czy „Solidarności”, a także polskich 
dziejów od 1994/1995, często i zbyt łatwo zapominamy, że mieszczą się 
one w kontekście wydarzeń europejskich czy światowych o znacznie szer-
szym znaczeniu. W historiografii mówi się tu o różnie określanej wojnie. 
W 1947 roku w USA na narastający wyraźnie konflikt z ZSRR użyto nazwy 
„zimna wojna”. Znany badacz francuski Georges-Henri Soutou nazwał cały 
okres 1943-1990 „zimną wojną”, twierdząc zarazem, że lepsze byłyby tu okre-
ślenia wojna „Zachód–Wschód” czy „wojna pięćdziesięcioletnia”, które od-
powiadałyby sytuacji światowej, gdyż wyraźnie mamy do czynienia z całym 
światem
1
. W tak pojętych realiach geograficznych wybuch wojny „gorącej” 
między innymi w Korei, Wietnamie czy w Afganistanie stanowił także dla 
Polski jakże zasadniczy problem. Soutou wskazał na przykład na niezwy-
1
 
G.-H. Soutou, La Guerre froide 1943-1990. Postface inédite, Fayard-Plurid, Paris 2011 (wyd. I: 2001; wydane 
pod tytułem: La Guerre de cinquante ans. Les Relations Est-Ouest 1943-1990, Paris, Fayard 2001). Por. stresz-
czenie, teksty i fragmenty dotyczące Polski w polskim tłumaczeniu w „Roczniku Instytutu Europy Środko-
wo-Wschodniej”, 10 (2012), z. 3, s. 11-53. Wyjątkowa wartość ujęcia łączy się z wykorzystaniem historiografii 
wielu krajów, zwłaszcza bardzo rozwiniętych badań anglosaskich, także francuskich, rosyjskich, niemie-
ckich. Stąd dojrzałe i porównawcze syntezy z szeroką perspektywą.

---