Pol ska – r osja: czy fatal izm w rogości?

155
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Recenzje
kle interesujące miejsce powstania warszawskiego 1944 roku, określając je 
pierwszą „gorącą wojną” w rodzącej się właśnie „zimnej wojnie”
2
.
Spojrzenie na sprawy polskie w szerszym kontekście międzynarodo-
wym jest niezbędne tak dla lepszego zrozumienia tych spraw, jak i ukaza-
nia rzeczywistego miejsca Polski w globalnych przemianach. Oczywiście ze 
względu na trudności z dostępem do źródeł i bardzo złożonymi sytuacjami, 
konfliktami żywymi często do dziś – jest to skomplikowane i nie zawsze 
obecnie możliwe, na przykład z powodu zamkniętych archiwów.
W nawiązaniu do pracy Mazowieckiego chciałbym dotknąć spraw mię-
dzynarodowego kontekstu przełomu 1989 roku, z uwzględnieniem między 
innymi roli Jana Pawła II i Kościoła w polskich przemianach lat 80. XX 
wieku. Waga wieloaspektowej problematyki, którą się tu zajmuję, nie ule-
ga wątpliwości, łącznie z perspektywą międzynarodową.
Dobrze wiemy, że papież był bardzo głęboko i osobiście zaangażowany 
w sprawy „Solidarności” – i to nie tylko jako doniosłego ruchu polskiego. 
Miał przy tym wyjątkowo dobrą wiedzę o międzynarodowej sytuacji i zmie-
niającym się układzie sił. Wiele znaczyły między innymi relacje ze Stanami 
Zjednoczonymi Ameryki, które od końca lat 70. prowadziły bardziej kon-
sekwentną i zdecydowaną politykę wobec Związku Radzieckiego i całego 
obozu komunistycznego. W grę wchodzi zwłaszcza prezydentura Ronalda 
Reagana, która od 1981 roku zapoczątkowała nowy etap „zimnej wojny”.
Wiemy dziś, że 7 czerwca 1982 roku Reagan spotkał się w Watykanie 
z Janem Pawłem II i przedstawił mu szczegółowo swój rzeczywisty, tajny 
plan strategiczny wobec Związku Radzieckiego i komunizmu. Były w nim 
zawarte trzy zasadnicze punkty: (1) zachowanie pokoju, (2) rozbudowa zbro-
jeń w USA, które zmuszą do zbrojenia Związek Radziecki i doprowadzą go 
do ostatecznej katastrofy ekonomicznej – już bardzo widocznej, oraz (3) 
zdecydowane poparcie wszelkimi środkami dla wszelkich form pokojo-
wych walk z systemem komunistycznym w Polsce. Reagan liczył, że „Soli-
darność” zdolna będzie obalić komunizm wewnątrz kraju, dając przykład 
innym państwom – co w rezultacie doprowadzi do katastrofy komunizmu
3
.
2
  G.-H. Soutou, Powstanie warszawskie 1944 roku, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, 
10 (2012), z. 3, s. 27 (27-37), tekst tłumaczony z francuskiego: G.-H. Soutou, Préface, [w:] L’Insurrection de Varso-
vie. La Bataille de 1944, red. A. Viatteau, Presses de l’Université Paris-Sorbonne 2003, s. 13-22.
3
 
G.-H. Soutou, La Guerre, s. 907 i n. Jak podkreśla autor, „administracja Reagana po raz pierwszy od dłuższe-
go czasu rozwinęła rzeczywistą strategię polityczną wobec komunizmu – podnosząc liberalizm wobec 
sowieckiego totalitaryzmu. Punktem wyjścia była Polska. Bardzo prawdopodobna była szersza współpraca 
z Watykanem”. Cała ta sprawa domaga się oczywiście pogłębionych badań w oparciu zwłaszcza o możli-
wie pełną dokumentację źródłową, także ze strony watykańskiej i amerykańskiej.
 
Do bliższych związków Jana Pawła II z poprzednikiem Ronalda Reagana – prezydentem Jimmym Carte-
rem, doszło za pośrednictwem doradcy prezydenta Zbigniewa Brzezińskiego. Carter osobiście wymienił 
z Janem Pawłem II około 40 listów (G.-H. Soutou, La Guerre, s. 840-907 i n.).

---

156
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Recenzje
Wielostronne działania USA, podobnie jak postawy innych państw wo-
bec Polski, Polaków i „Solidarności” w latach 80., zasługują na solidne opra-
cowanie. Postawa i działanie Jana Pawła II wymagają również, rzecz jasna, 
odrębnych, pogłębionych studiów, co będzie w pełni możliwe dopiero po 
jakimś czasie od otwarcia archiwów watykańskich.
Generalnie rzecz ujmując, Jan Paweł II kontynuował na swój sposób koś-
cielno-polityczną linię Jana XXIII i Pawła VI, ze szczególnym naciskiem na 
obszary położone na wschód od rodzącej się wspólnoty europejskiej, Unii, 
z podkreśleniem jedności kulturowej opartej o chrześcijańskie korzenie ca-
łego kontynentu europejskiego
4
.
Papież Polak był w tych latach faktycznie najlepiej zorientowanym w re-
alnej sytuacji międzynarodowej „zimnej wojny” obywatelem polskim (po-
mijając oczywiście stronę prawną). Warto w tej perspektywie spojrzeć 
w pogłębionych, różnorodnych studiach na całokształt jakże ważnych relacji 
Jana Pawła II z Polską i Polakami. Należy wziąć pod uwagę ważne wizyty-
-pielgrzymki do kraju, bardzo bliskie, prawie „codzienne” stosunki z Koś-
ciołem polskim, między innymi z prymasem czy Sekretariatem Episkopatu 
Polski. Stosunkowo częste spotkania Sekretariatu z władzami PRL także 
mają w tym kontekście swoje znaczenie
5
.
Nowy i jak się miało z czasem okazać ostatni etap światowej „zimnej 
wojny” zaczął się w 1985 roku wraz z objęciem stanowiska sekretarza ge-
neralnego w partii komunistycznej w ZSRR przez Michała Gorbaczowa. 
4
  Pontyfikat Jana XXII (1958-1963) otwiera linię papiestwa otwartego szeroko na Europę Wschodnią i jed-
ność kulturową całej Europy, u Pawła VI (1963-1978) określanej już jako obszar „od Atlantyku do Uralu”. 
Postawa jedności łączyła się ściśle z pojednaniem i pokojem. Jan Paweł II kontynuował konsekwentnie 
tę linię, wzbogacając ją i umacniając przy lepszej znajomości od wewnątrz obozu komunistycznego; głę-
bokie echo – nie tylko w Polsce – znajdowały jego słowa w krajach satelickich Moskwy. Najpełniejszym 
opracowaniem dziejów papiestwa w szerokim kontekście dziejów chrześcijaństwa i świata jest: Histoire 
du christianisme des origines à nos jours, red. J.-M. Mayeur i in., t. XIII, Paris 2000 (też wyd. niemieckie i wło-
skie). Dzieje od Jana XXIII do Jana Pawła.
 
Jean XXIII et l’Ordre du Monde. Actes du colloque de la Faculté de Droit d’Aix de 1988, Universitaires d’Aix-
-Marseille 1989; Y.-M. Hilaire, Paul VI et l’Europe, Istituto Paolo VI, Brescia 1992.
 
Jean Paul II et l’éthique politique, red. J. Benoît d’Onorio, Paris 1992. Cenne wydanie tekstów Jana Pawła II ze 
wstępem Romana Kuźniara, Jan Paweł II, Świat nie jest zamęt, Warszawa 2003 (teksty wydane do 2003 roku).
5
  Bliskie, można powiedzieć codzienne, bardzo różnorodne związki Jana Pawła II ze sprawami polskimi 
zasługują na osobne opracowanie. Specjalne znaczenie miały oczywiście relacje z prymasem Glempem 
i funkcjonującym przy nim Sekretariatem Episkopatu Polski, utrzymującym przez lata bezpośrednie sto-
sunki z różnymi odpowiedzialnymi władzami rządowymi. Publikowane notatki z tych rozmów księdza 
Alojzego Orszulika (biskupa od 1989 roku) z lat 1981-1989 stanowią bardzo ważne źródło dla roli Kościoła 
w tych latach. Jeszcze w 1988 roku wobec obaw i niechęci szerokich kręgów opinii publicznej do układów 
ze stroną państwowo-rządową zdecydowana postawa przedstawicieli Kościoła za pertraktacjami i umo-
wą miała wyjątkowe, zdaniem niektórych, decydujące znaczenie. Por. np. A. Friszke, Okrągły Stół. Geneza 
i przebieg, [w:] Polska 1986-1989. Koniec systemu, t. 1: Referaty, Warszawa 2002, s. 93-94. Postawę pryma-
sa dobrze oddaje jedyna instrukcja, jakiej udzielił biskupowi Bronisławowi udającemu się na rokowania 
jesienią 1988 roku: „rób co możesz, aby pierwsza rozmowa nie była ostatnią” (Prawda i miłość. Księga pa-
miątkowa ku czci biskupa Bronisława Dembowskiego na złoty jubileusz kapłaństwa, red. R. Andrzejewski, 
Włocławek 2003, s. 306).

---