Prakseologiczne

BARTOSZ MITKIEWICZ

182

[22]

myślenia. Tak powstaje prawdziwy dialog, który nie jest już tylko mo-

nologiem dwóch stron prezentujących swoje argumenty, lecz szukaniem 

płaszczyzn porozumienia.

Naszkicowana koncepcja myślenia krytycznego, która w moim prze-

konaniu  współgra  z  Bennerowską  „pluralizacją  krytyki”,  ma  daleko 

idące konsekwencje. Okazuje się, że myślenie religijne nie jest z góry 

skazane na „niebyt” w sferze publicznej. Wprost przeciwnie, należy mu 

się  takie  samo  miejsce  i  uwaga  jak  innym  sposobom  interpretowania 

świata.  W  związku  z  tym  ci,  który  myślą  inaczej,  są  zobligowani  do 

podjęcia wysiłku zrozumienia partnera dialogu.

Specyficznym  rysem  krytycznego  myślenia  Wyszyńskiego  było 

odwoływanie  się  do  praxis  Chrystusa. W  jej  świetle  starał  się  następ-

nie  zrozumieć  człowieka,  w  szczególności  zaś  jego  czyny.  Takie  uję-

cie zmusza do odrzucenia mitu związanego z myśleniem krytycznym. 

Został on zasygnalizowany na początku tego punktu, a sprowadza się do 

gloryfikowania nowożytnego rozumu przy równoczesnym pomniejsza-

niu, a nawet eliminowaniu opcji „alternatywnych”, w tym np. myślenia 

religijnego.  Wyszyński  zachęcał,  żeby  uwzględniać  ważną  dla  prawi-

dłowego rozumowania sferę religijną. W niej właśnie sytuował wspo-

mniane przed chwilą odniesienie do Chrystusa. Chrześcijanie powinni  

z niego korzystać, ubogacając w ten sposób dialog społeczny.

IMPLIKACJE PEDAGOGICZNE

POSTAWY REFLEKSYJNEGO CHRZEŚCIJANINA

Ukazany  wyżej  model  nie  jest  jedynie  teoretyczną  koncepcją,  co 

ważniejsze  może  być  on  konkretnie  zastosowany  w  wielu  prowadzo-

nych  dziś  dysputach  i  polemikach.  W  kontekście  przeprowadzonych 

przeze  mnie  do  tej  pory  analiz  chciałbym  wskazać  na  ich  dwa  skutki 

pedagogiczne.

W poglądach Wyszyńskiego szczególne miejsce zajmuje wiara i kwe-

stia wolności religijnej. I choć dla wielu jego adwersarzy, kierujących 

się myśleniem racjonalistycznym (scjentystycznym), religia była czymś 

nieracjonalnym,  to  w  opinii  Prymasa  kultura  demokratyczna  domaga 

---

MYŚLENIE PRAKSEOLOGICZNE.

..

183

[23]

się  obecności  również  religii.  Tak  wypowiadał  się  na  ten  temat  w  ar-

tykule  opublikowanym  na  łamach  „Ładu  Bożego”  (16  września  1945 

roku):  „Najsilniejszym  dążeniem  człowieka,  choćby  było  skrępowane 

prześladowaniem, jest Bóg. Stąd człowiek ma prawo do modlitwy pry-

watnej, jak i publicznej. Jeśli więc służba Bogu nie gwałci zdrowego, 

słusznego ładu społecznego, powinna być dozwolona. Nie można więc, 

rzekomo  dla  dobra  państwa,  zamykać  świątyń,  niszczyć  symbolów  

i znaków religijnych, zabraniać dostępu do sakramentów świętych, czy 

też  kontrolować  ludzkiego  sumienia”

45

.  Uznanie  wolności  religijnej 

oznacza zatem zagwarantowanie różnym wspólnotom religijnym moż-

liwości swobodnego działania w sferze publicznej i podejmowania róż-

nego rodzaju inicjatyw: socjalnych, edukacyjnych czy charytatywnych. 

W związku z tym uprzywilejowana pozycja określonej religii w danym 

kraju nigdy nie może prowadzić ani do dyskryminacji obywateli innej 

wiary czy wyznania, ani co gorsza do stosowania wobec nich przemocy 

przez niewierzących.

Koniecznym staje się zatem doprowadzenie do tego, żeby osoby wie-

rzące nie musiały być rozdarte pomiędzy wiernością Bogu a lojalnością 

względem Państwa. Problem ten wyraźnie zauważał, gdy mówił: „Jakże 

ważne jest prawo do wolności osobistej, własnego sumienia i wyznania! 

Prawu temu nie mogą sprzeciwiać się najrozmaitsze programy politycz-

ne czy wychowawcze, w których ogranicza się wolność osoby ludzkiej, 

zwłaszcza  wolność  do  posiadania  własnego  światopoglądu,  którego 

człowiekowi żadna władza na ziemi narzucić nie może, bo nie posiada 

takich  mocy  i  uprawnień.  Za  tym  idą  rożne  prawa  ekonomiczne  i  za-

wodowe, o których dzisiaj tak wiele słyszymy, a które bardzo często są 

gwałcone przez ograniczanie człowieka w wolności wyboru pracy, kie-

runku szkolenia i kształcenia, a zwłaszcza wyboru takiego powołania, 

które  najbardziej  odpowiada  pragnieniu  człowieka.  Musi  być  również 

uszanowane prawo do wolnego zrzeszania się w dziedzinie kulturalnej  

i społecznej, dobroczynnej i religijnej, a nawet zawodowej i ekonomicz-

nej, aby człowiek czuł się wolny i swobodny w społecznościach, które 

45

  Tenże, Prawa człowieka, [w:] tenże, Miłość i sprawiedliwość, dz. cyt., s. 59.

---

BARTOSZ MITKIEWICZ

184

[24]

sam  stworzył,  bez  popadania  w  nieustanny  konflikt  między  własnymi 

potrzebami  a  życiem  publicznym”

46

.  Wolność  religijna  jest  więc  wy-

znacznikiem pozostałych swobód i wolności.

Wychodząc od kwestii wolności religijnej, która powinna być z de-

finicji zagwarantowana w demokratycznej kulturze, Wyszyński w ana-

logiczny sposób wyjaśniał, na czym polega sens demokracji oraz wska-

zywał przyczyny jej współczesnego kryzysu. W jego nauczaniu system 

demokratyczny jest jedynym, który może zapewnić realizację praw oso-

bowych i społecznych obywateli. Niestety, szybko okazało się, że pań-

stwa tzw. „demokracji ludowej” chciały za wszelką cenę odrzucić religię 

i wszystko to, co się z nią wiąże. W związku z tym rozpowszechniano 

hasła głoszące, że religia jest sprawą wyłącznie prywatną. Tymczasem, 

według Prymasa, konieczne jest ponowne otwarcie się na religię, ponie-

waż nie tylko prowadzi ona do życia wartościowego, ale również dzięki 

wierze i religii wprowadzony zostaje ład w sferze aksjologii.

W  tym  kontekście  warto  przypatrzeć  się,  jak  Wyszyński  postrzega 

społeczeństwo. Jako znawca społecznego nauczania Kościoła, rozumie 

społeczeństwo jako byt tworzony przez ludzi żyjących wspólnie w jed-

nym  miejscu  i  czasie.  Zdaniem  Prymasa,  społeczeństw  demokratycz-

nych nie tworzą ludzie „bez twarzy”, czyli tacy, którzy nie mają własne-

go zdania. Trudno nawet sobie wyobrazić człowieka dojrzałego, który 

by nie miał skrystalizowanych poglądów. Zajmując określone stanowi-

sko,  różni  się  on  od  innych. W  idei  demokracji  zawiera  się  prawo  do 

posiadania własnego zdania. Dotyczy ono wszystkich obywateli: wie-

rzących,  niewierzących,  konserwatystów,  liberałów,  komunistów  itd. 

Wszyscy  oni  spotykają  się  jednak  w  pewnej  przestrzeni,  którą  nazwę 

przestrzenią dialogu. Sens demokracji polega bowiem na tym, że każdy, 

wypowiadając swoją opinię, ma prawo żądać od innych, żeby starali się 

go rozumieć, choć wcale nie muszą się z nim zgadzać.

Pogląd ten wpisuje się w ideę pozytywnej współpracy, która jest istot-

nym elementem głoszonej przez Wyszyńskiego personalistycznej wizji 

46

  Tenże,  Dać  życie  za  prawdę,  dostępny  na:  http://www.nonpossumus.pl/naucza-

nie/0550.php (otwarty 14.03.2011).

---

MYŚLENIE PRAKSEOLOGICZNE.

..

185

[25]

społeczeństwa. Zakłada ona istnienie wielości form życia społecznego, 

obowiązek ich wzajemnego szanowania, a także konieczność osiągnię-

cia dobra wspólnego

47

. Kardynał, zachęcając do wzajemnego szacunku, 

daje jednocześnie asumpt, by patrząc na drugą osobę starać się zrozu-

mieć  jej  poglądy:  „Wobec  myślących  tak  samo  jak  my  i  wobec  my-

ślących inaczej musimy okazywać miłość! Bo mamy dostrzec człowie-

ka, który jest stworzony z Miłości. Dostrzec człowieka i umiłować go 

po Bożemu”

48

. W tym fragmencie wyakcentowane jest poszanowanie 

odrębności  drugiego człowieka. Od respektowania tego zależy jakość 

wspólnego życia. Na tej podstawie można stwierdzić, że współczesne 

wychowanie musi z jednej strony uczyć samodzielnego myślenia, z dru-

giej natomiast wszczepiać szacunek dla myślenia drugiego człowieka.

W swoim nauczaniu Wyszyński bardzo często wspominał o potrzebie 

i oczekiwaniu na nowego człowieka. Zwracając się do studentów w ko-

ściele Św. Anny w Warszawie, mówił: „Jeśli inni wam służą i wy macie 

obowiązek służyć, pomagać, ratować! Macie ratować siebie i innych – 

dla Chrystusa i naszej Ojczyzny! Gdy będziecie to czynić całą waszą 

młodzieńczą, gorliwą duszą, można będzie o was powiedzieć: Idzie no-

wych ludzi plemię, jakich jeszcze nie widziano! – Ludzi, legitymują-

cych się wiarą, znaczących się miłością. O! Jakże wszyscy czekamy na 

takich ludzi. Na... ludzi! Na... Człowieka!”

49

.

Prymas uczy, że ów nowy człowiek będzie charakteryzował się tym, 

iż będzie posiadał zdolność myślenia, nie tyle myślenia wybiórczego, 

47

  Por. R. Więcek, Państwo w nauczaniu społecznym Prymasa Polski Stefana Wy-

szyńskiego, Wydawnictwo Św. Stanisława BM, Kraków 2004, s. 88-91. 

48

  S.  Wyszyński,  Poszerzajmy  granice  serc  i  miłości,  [w:]  tenże,  Idzie  nowych,  

dz. cyt., s. 210.

49

  Odwołajmy się do myśli S. Wyszyńskiego, który tak uzasadnia potrzebę nowego 

człowieka:  „Człowiek,  który  ma  przyjść  i  na  którego  czekamy,  musi  miłować  Boga  

i ludzi. Takiego posłuchamy! Ale jeśli jako zdobycz społeczną da nam nienawiść, po-

wiemy mu: to już było! Znamy te owoce, nie chcemy tego! Pragniemy czegoś więcej, 

pragniemy tego, co człowiekowi przynosi właściwą godność i co czyni człowiekiem. 

Pragniemy, aby ten człowiek nie tylko umiał miłować, ale był w prawdzie. Aby prawdę 

głosił,  aby  miał  odwagę  prawdę  powiedzieć,  aby  się  prawdą  kierował  i  prawdą  żył”  

(S. Wyszyński, Pragnienie nowych spraw i nowych rzeczy, [w:] tenże, Idzie nowych,  

dz. cyt., s. 147).

---

BARTOSZ MITKIEWICZ

186

[26]

selektywnego,  tylko  z  jednego  punktu  widzenia.  Wprost  przeciwnie, 

nowy człowiek to człowiek wielostronny, posiadający rozwiniętą sferę 

racjonalną i religijną. Co więcej, ten człowiek powinien być otwarty na 

przyszłość.  Będzie  to  refleksyjny  praktyk,  który  potrafi  się  zatrzymać 

po to, by się zastanowić i zorientować w sytuacji. Kardynał zachęcał, 

by uczyć samodzielnego myślenia i właściwego wartościowania, odwo-

łując się do niezniszczalnych ludzkich wartości wiążących rozum, wolę 

i  serce

50

.  Prymasowska  koncepcja  akcentowała  konkretny,  choć  pod-

legający zmianie, ideał wychowania inspirowany chrześcijańską trady-

cją pedagogiczną zmierzający do budowania bardziej ludzkiego świata,  

w którym wierzący i niewierzący, żyjąc razem, prowadzą ze sobą dia-

log. Zatem jedno z głównych zadań, stających dziś przed współczesną 

pedagogiką, polegać powinno na uczeniu myślenia, w tym także reflek-

syjnego.

ZAKOŃCZENIE

O  kardynale  Stefanie  Wyszyńskim  nie  można  powiedzieć,  że  był 

kimś, kto nie rozumiał współczesności. Wręcz odwrotnie, przenikał do 

głębi mechanizmy rządzące dzisiejszym światem, a także to, w jaki spo-

sób kształtują one życie człowieka. Czy Kardynał pozostawił nam go-

tową receptę na naprawę świata? Raczej nie, mamy jednak jego cenne 

wskazówki. „Nietrudno jest napisać program – pisze Prymas – ale jakże 

trudno przygotować doń człowieka”

51

. Prymas Tysiąclecia podpowiada 

nam pewną drogę i robi na niej pierwszy krok. Jego nauczanie jest pro-

pozycją budowania nowego lepszego społeczeństwa. Od nas zależy, czy 

podejmiemy trud pójścia we wskazanym kierunku.

50

  Por. A.  Rynio,  Wychowanie  młodzieży  w  nauczaniu  Kardynała  Stefana  Wyszyń-

skiego, RW KUL, Lublin 2001, s. 294.

51

  S. Wyszyński, Słowo Boże na progu nowego ustroju, [w:], tenże, Miłość i spra-

wiedliwość, dz. cyt., s. 291.

---

MYŚLENIE PRAKSEOLOGICZNE.

..

187

[27]

BIBLIOGRAFIA

Benner  D.,  A.  English,  Critique  and  Negativity:  Towards  the 

Pluralization of Critique in Educational Practice, Theory and Research, 

„Journal of Philosphy of Education” 38 (2004) s. 409-429.

Benner  D.,  Pedagogika  ogólna,  [w:]  Pedagogika,  t.  1,  red.  B.  Śli-

werski, GWP, Gdańsk 2006, s. 115-195.

Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, 

Wiedza Powszechna, Warszawa 1998.

Kożyczkowska  A.,  Stefana  Wyszyńskiego  antropologia  „możliwo-

ści”: ludzka praxis jako płaszczyzna możliwości, „Forum Oświatowe” 

42 (2010) 1, s. 115-143.

Mitkiewicz B., Kardynał Stefan Wyszyński – wychowawca młodzieży, 

[w:] O społeczeństwie, wychowaniu i pracy w myśli Kardynała Stefana 

Wyszyńskiego,  red.  L.  Marszałek,  A.  Solak,  Wydawnictwo  UKSW, 

Warszawa 2010, s. 229-239.

Nitecki P., Włocławskie dzieje ks. Stefana Wyszyńskiego 1917-1946, 

Soli Deo, Warszawa 2008.

Rauch J., Let It Be, „The Atlantic Monthy” 5 (2003), s. 4-34.

Rynio  A.,  Wychowanie  młodzieży  w  nauczaniu  kardynała  Stefana 

Wyszyńskiego, RW KUL, Lublin 2001.

Stępkowski  D.,  (R)ewolucja  prakseologiczna  w  myśleniu  i  działa-

niu pedagogicznym według Dietricha Bennera, „Seminare” 24 (2007),  

s. 419-438.

Strona internetowa www.nonpossumus.pl

Więcek R., Państwo w nauczaniu społecznym Prymasa Polski Stefana 

Wyszyńskiego, Wydawnictwo Św. Stanisława BM, Kraków 2004.

Wyszyński  S.,  „Idzie  nowych  ludzi  plemię…”.  Wybór  przemówień  

i rozważań, Pallottinum, Poznań 2001.

Wyszyński S., Duch pracy ludzkiej. Myśli o wartości pracy, Soli Deo 

– IW Pax, Warszawa 2000.

Wyszyński S., Katolicka nauka społeczna, Wybór artykułów z „Ate - 

neum Kapłańskiego” z lat 1929-1946, Wydawnictwo Diecezji Włocław-

skiej, Włocławek 2001.

---

BARTOSZ MITKIEWICZ

188

[28]

Wyszyński S., Miłość i sprawiedliwość społeczna. Rozważania spo-

łeczne, Pallottinum, Poznań 1993.

STEFAN WYSZYNSKI’S 

PRAXEOLOGICAL

 THINKING

AND ITS PADAGOGICAL IMPLICATIONS

Stefan Wyszyński’s pastoral and scientific legacy is still undiscove-

red. In this article I reach to the notion of a praxis, which is present in 

many  texts  of  the  Primate  Wyszyński  and  use  it  to  revive  an  idea  of 

critical thinking from a Christian point of view. My dissertation is divi-

ded into four parts. In the first part I describe a state of a contemporary 

human using two pairs of opposing notions: atrophy of thinking versus 

entropy of action, and apatheism versus indifference. At their meeting 

point  a  spot  arises,  which  represents  Wyszyński’s  idea  of  a  (positive) 

halt in thinking. The second part is dedicated to a revival of a notion of 

praxis  based  on Wyszyński’s  selected  texts.  On  this  basis  in  the  third 

part I present his way of understanding of critical thinking. In the last, 

fourth part I draw two pedagogical conclusions of my analysis.

Keys words

Stopped to think, apatheizm, indifference, praxis, atrophy of thinking, 

entropy of action.