9
Miloddan oldingi V –
IV asrlar butun Yunoniston, xususan, Afina davlati uchun
kuchli ijtimoiy va madaniy taraqqiyot davri bo‘lgan. Ammo, shu bilan birga,
demokratiya tuzumining ziddiyatlari, ayrim ijtimoiy guruhlar o‘rtasidagi qarama-
qarshiliklar keskinlashib bor-di. Dastlabki komediyanavis shoirlar o‘zlarining
asarlarida ana shu nuqsonlarni fosh etishga, kulgi va satira yordamida ularni
bartaraf etishga intilganlar.
Shunday qilib, “Qadimgi Attika komediyasi” deb
atalmish maxsus adabiy oqim maydonga keldi. O‘tkir siyosiy jo‘shqinlik,
demokratiya dushmanlariga qarshi murosasizlik – qadimgi attika komediyasining
asosiy xususiyatidir. Mazkur janrda ijod qilgan ko‘pdan-ko‘p shoirlar orasida
faqat uch kishining nomi bizga ma’lum. Bular – Kratin, Evpolid va Aristofandir.
Qadimgi yunon komediyanavis shoirlari orasida bir necha asarlari bizga qadar
yetib kelgan yagona shoir Aristofandir. Uning ijodida komediyaning mazmun
ko‘lami benihoya kengaydi, shakliy jihatdan yuksaklikka ko‘tarildi. Aristofanning
hayoti haqida bizgacha juda kam ma’lumot yetib kelgan. Shoir taxminan
miloddan avvalgi 445–446 yili Attika viloyati yaqinidagi Egina orolida tug‘ilgan. U
o‘zining adabiy faoliyatini juda erta boshlagan va 20
yoshga yetar-yetmas
komediyanivislar musobaqasida qatnashib ikkinchi o‘rinni egallagan. Qirq yilcha
davom etgan ijodiy faoliyati davrida qirqdan ortiq asar yozgan. Aristofanning
komediyalaridan 11 tasigina u yoki bu darajada saqlanib qolingan bo‘lib, ular
ijtimoiy-tarixiy davr bilan bog‘liq ravishda uch davrga bo‘linadi:
a) Birinchi davrda(427–421 yy., Peloponness urushining birin-chi bosqichi) –
urushlardan charchab, ruhiy umidsizlikka tushgan oddiy dehqon, o‘zi bilan o‘zi
sulh tuzib, tinch hayot nashidasini su-rishi haqidagi “Axarnliklar”(425); davrning
taniqli siyosatchilaridan biri Kleon satira qilingan “Chavandozlar”(424); qarz
botqog‘idan qutilish uchun sofistlardan ta’lim olgan qahramon haqidagi
“Bulutlar”(423); sudlashishni yaxshi ko‘ruvchi qariya haqidagi “Ari-lar”(422);
qo‘ng‘izda Olimp tog‘iga chiqib, kuch bilan tinchlik ma’budasini
yerga olib
tushgan musallaspaz to‘g‘risidagi “Tinchlik” komediyalari yozilgan.
b) Ikkinchi davr(414–405 yy.). 421-yildan 414-yilgacha fanga hech qanday
ma’lumot ma’lum emas. Bu yillarda asosan ijtimoiy-satirik mavzularda
komediyalar yozilgan bo‘lsa kerak, deb taxmin qilish mumkin. Ikkinchi davrda
osmon va yer o‘rtasida qushlar bilan hamkorlikda shahar qurgan ikki afinalik
haqidagi “Qushlar”(414), ayollarning urushga
qarshi isyoni haqidagi
“Lisistrata”(411),
yevripid
kulgu
ostiga
olingan
“Ayollar
Fesmoriy
10
bayramida”(411) va yana yevripid tanqid qilingan “Qurbaqalar”(405)
komediyalari yozilgan.
v) Uchinchi davr(392–388 yy.)da asosan maishiy, utopik ide-allar ulug‘langan
komediyalar yozilgan, ularda dialoglar xordan ustunlik qiladi. “Ayollar xalq
yig‘inida”(392), “Boylik”( “Plutos”)(388) komediyalari shunday asarlar sirasiga
kiradi.Aristofanning ijodi asosan uzoq davom etgan urushlar davriga,
buning
natijasida Afina demokratik davlatining to‘xtovsiz yemirilib, inqrozga uchray
boshlagan paytiga to‘g‘ri kelgan. Bu paytdagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy
ziddiyotlar, ma’naviy, aholoqiy, falsafiy muammolarning
keskinlashuvi shoir
ijodida o‘zining yorqin ifodasini topgan. Uning asarlaridagi ajoyib dramatik
holatlar, qahramonlar qiyofasini tavsiflash mahorati, komediyalariga sochib
yuborilgan hazil-mutoyibalar,
favqulotda pichinglar, ohori to‘kilmagan
qochiriqlar, beqiyos so‘z o‘yinlari, shuningdek barcha asarlariga xos sodda, tiniq,
o‘ynoqi va muxtasar til, rohatbaxsh lirik parchalar – Aristofanning yuksak
mahoratidan darak beradi. Rus tanqidchisi V.G.Belinskiyning ta’kidlashicha,
Aristofan – eng olijanob, g‘oyat musaffo va qadimgi Yunonistonning eng
so‘nggi ulug‘ shoiri bo‘lgan.1954-yili Jahon Tinchlik
Kengashining qaroriga
binoan Aristofanning 2400-yilligi nishonlandi.Umuminsoniy badiiy merosning
ajralmas qismi bo‘lgan antik adabiyot, xususan qadimgi yunon adabiyotida tilga
olingan ko‘plab mavzu va muammolar XXI asrda ham dolzarb bo‘lib, o‘z ahami-
yatini yo‘qotmagan.
Sofoklning ijodi cho’qqisi bo’lgan bu asar o’tgan 2500 yillik vaqt mobaynida
jahon teatri sahnasidan tushmay kelmoqda. U hamisha dolzarb, hamisha
zamonaviy, barcha tuzum va zamonlarga xos. Hali
insoniyat badiiy tafakkuri
tarixida «Shoh Edip» kabi fojiali qismat qalamga olinmagan.
Dostları ilə paylaş: