Prof. Dr. Cihan Bulut, Elçin Süleymanov
224
rinin səviyyəsini əsas götürdüyü halda, ayırma prinsipi gəlirin əldə edildiyi mən-
bəni və ödəyicinin sosial vəziyyətini nəzərə alır. Bu baxımdan, məsələn, eyni miq-
dar gəlir əldə etsələr də kapitaldan sabit gəlir alanla əmək haqqı alanların, subayla
ailə başçısının vergi ödəmə gücləri müxtəlifdir. Ona görə də, ayırma prinsipində
vergiödəmə gücü gəlirin miqdarı ilə yanaşı, gəlirin mənbəyi və strukturu da nəzərə
alınmaqla müəyyən edilir. Bu baxımdan ayırma prinsipi mütərəqqi üsula çatış-
mazlığını tamamlayır. Birinci üsul gəlirin kəmiyyətini nəzərə alırsa, ikinci üsul
onun keyfiyyətini də əsas götürür. Bu prinsip ödəyicinin sosial vəziyyətini də nəzə-
rə alaraq minimum yaşayış səviyyəsi istisnasını da tamamlayır.
Ayırma prinsipinə görə gəlirlər üç kateqoriyaya bölünür: əmək gəlirləri, kapital
gəlirləri və əmək-kapital (qarışıq) gəlirləri. Bu bölgü əsasında vergi tutulması im-
kan verir ki, hər gəlir növü differensial şəkildə vergiyə cəlb edilsin. Təsadüfı deyil
ki, bu üsul əksər dünya dövlətlərində geniş yayılmışdır.
Hüquqi nöqteyi - nəzərdən ədalət prinsipi onu göstərir ki, qanunverici vergi
ödəyicisindən mülkiyyətin özgəninkiləşdirilməsi qaydasını nə dərəcədə əsaslan-
dırılmış şəkildə tənzimləyir, habelə dövlət, vergini tutanlar və vergini ödəməyə
borclu olan şəxslər arasında vergi münasibətlərini necə qurur.
Ödəyicilərin hüquqi vəziyyəti haqqında qeyd etmək lazımdır ki, onların arala-
rında tam bərabərlik hökm sürməlidir. Bu prinsip Azərbaycan Respublikasının
Konstitusiyasında da əsas götürülmüşdür. Belə ki, onun 29-cu maddəsində bütün
mülkiyyət növlərinin, o cümlədən dövlət və özəl mülkiyyətin mövcudluğu və mü-
dafiəsində bərabərlik prinsipi aşağıdakı kimi təsbit edilmişdir:
Hər kəsin mülkiyyət hüququ vardır.
Mülkiyyətin heç bir növünə üstünlük verilmir. Mülkiyyət hüququ, o cümlədən
xüsusi mülkiyyət hüququ qanunla qorunur.
Fransız maarifçisi Şarl Monteskyenin sözlərinə görə, vətəndaşlardan alınan və
onların sərəncamında saxlanan sərvət hissəsinin ədalətli müəyyən edilməsi kimi
heç bir şey bu qədər böyük dövlət müdrikliyi tələb etmir. Ona görə də vergi qanun-
vericiliyində ədalətli vergitutma prinsiplərinin təsbit edilməsi son nəticədə nəinki
milli vergi sistemini daha səmərəli edəcək, həmçinin vergi intizamının möhkəm-
ləndirilməsinə və sivil vergi ödəyicilərinin tərbiyə olunmasına gətirib çıxaracaqdır.
3.Müəyyənlik prinsipi. Hər kəsin ödədiyi vergi, onun ödənilmə müddəti, ödə-
nilmə forması, ödəniləcək miqdar bütün bunlar ödəyici ilə yanaşı hamı üçün aşkar
və qəti şəkildə müəyyən olmalıdır. Bu prinsipi, başqa ifadə ilə qanunilik prinsipi
adlandırmaq olar.
4.Əlverişlilik prinsipi. “Vergi ödəyici üçün ən uyğun şəkildə və ən az narahat-
lıq yaradan zamanda alınmalıdır”. Başqa sözlə, verginin əlverişli və ağır olmayan
ödənilmə üsulu elə olmalıdır ki, vergitutma şəxslərin iqtisadi davranışına mümkün
Dövlät Maliyyäsi
225
qədər az təsir göstərsin və bazarda dağıdıcı rol oynamasın. Müasir dövrdə həmin
prinsip vergilərin “bitərəfliyi” adını almışdır.
5.Qənaətcillik (iqtisadilik) prinsipinə görə hər vergi elə bir üsulla alınmalıdır
ki, vergi ödəyicisi xəzinəyə daxil olandan başqa, mümkün qədər az ödəmə etsin və
pulun xalqın əlindən çıxması ilə xəzinəyə daxil olması arasında keçən müddət
mümkün qədər az olsun. Başqa sözlə, bu prinsip vergi sistemində ucuz inzibati
üsulların tətbiq edilməsini tələb edir. Əgər vergilər çoxsaylı məmurlar ordusundan
istifadə edilməklə toplanırsa və tutulan vergilərin böyük bir hissəsi onların əmə-
yinin ödənilməsinə sərf edilirsə, vergi sistemi qənaətli deyil, qeyri-iqtisadidir. Əgər
vergitutma sahibkarlıq fəaliyyətinə maneçilik törətmək üçün rəsmi şəxslərə imkan
verirsə, o zaman qənaətçillik prinsipi pozulmuş hesab edilir. Vergi ödəyicilərinə
onların gələcək gəlirlərinin əsaslarını sarsıdan cəza tədbirləri tətbiq edilirsə, belə
vergi sistemi də qeyri-iqtisadidir.
Vergi ödəyicisinin ləyaqətini alçaldan, onun mülki hüququnu pozan vergi nə-
zarəti üsulları da həmin prinsipin tələblərinə ziddir. Belə tədbirlərin mənəvi zərəri
bəzən ödənilən vergi məbləğindən də yüksək olur. Ona görə də, ödəyici öz şəxsiyyə-
tinin alçaldılmasına yol verməmək üçün bəzən istənilən məbləği ödəməyə razı olur.
Deyilənləri ümumiləşdirsək, göstərmək lazımdır ki, A.Smitin hazırladığı qay-
dalar vətəndaş və dövlətin qarşılıqlı hüquq və öhdəliklərinin yaranmasına, höku-
mətin bu sahədə özbaşınalıqlarının məhdudlaşdırılmasına yönəldilmişdir. Beləliklə,
vergitutma prinsipləri-vergi ödəyicilərinin və dövlətin bir-birinə zidd olan maraq-
larının qarşılıqlı güzəştlər əsasında uyğunlaşdırılmasına xidmət edir. Klassik maliy-
yə və vergi anlayışının hələ tam formalaşmamış olduğu XVIII əsrdə A.Smit tərə-
findən əsaslandırılmış olan bu prinsiplər müasir şəraitdə də öz əhəmiyyətini saxla-
yır və cəmiyyətin sonrakı inkişaf mərhələlərində təkmilləşir və onlara yeniləri
əlavə edilir.
6.Vergi ödəyicisinin təsərrüfat müstəqilliyi prinsipi. Demokratik üsullarla
idarə olunan dövlətlərdə bu prinsip ən yaxşı şəkildə həyata keçirilir. Vergi tutular-
kən məhz belə dövlətlərdə özəl şəxslərin diqqətlə təhqiqatına yol verilməmək üçün
imkan vardır. Bu dövlətlərin vergi təcrübəsində verginin “tutulması” termini heç də
dəqiq deyil. Çünki, A. Smit göstərdiyi kimi, harada ki əhali dövlətin mövcudluğu
üçün vergilərin ödənilməsini zəruri hesab edir, bu vergilərin nəzərdə tutulmuş məq-
sədlərə sərf ediləcəyinə əmindir və vergi məmurlarına tam etibar edir, orada mü-
kəlləflər vergiləri məcbur edilmədən, könüllü və vicdanla ödəyirlər.
Beləliklə, A.Smitə görə vergi subyekti müəyyən mülkiyyətə malik olan və
müstəqil təsərrüfat fəaliyyətindən gəlir əldə edən və şəxsən müstəqil olan vətəndaş-
dır. Ödəyicinin borcu vergini qanunla, sabit şəkildə təsbit edilmiş müəyyən müd-
dətdə və müəyyən məbləğdə ödəməkdir. Bu sabit qaydanı əvvəlcədən bilmək onun
hüququdur. Bundan başqa, vergi ödəyicisinin elə bir vergitutma mexanizminə ma-
Dostları ilə paylaş: |