Qafqaz universiteti NƏŞRİ baki 2013

Prof. Dr. Cihan Bulut, Elçin Süleymanov 
 
 
226 
lik olmağa hüququ vardır ki, bu proses onun siyasi hüquqlarını pozmasın və onun 
təsərrüfat müstəqilliyini məhdudlaşdırmasın. Lakin vergi ödəyicisinin hüquqlarının 
qorunmasına nə  və necə  zəmanət verə bilər? Həmin suala Fransada 1789-cu ildə 
insan və vətəndaşların Hüquq Bəyannaməsinin müəllifləri cavab verməyə çalışmış-
lar. Həmin Bəyannamənin bəzi prinsip və müddəaları öz dövrinün zaman çərçivəsi-
ni aşmış və aktuallığını müasir dövrə qədər saxlayır. Bu, hər şeydən əvvəl “siyasi 
həyat kiçik məcəlləsinə” (Bəyannamənin 12-15-ci maddələri) aiddir. Onun birində 
beş maddəsindən dördü verginin hüquqi təbiətinin, vergi ödəyicilərinin hüquqları-
nın təhlili üçün lazım olan müddəaları özündə birləşdirir. Bəyannamənin 12-ci 
maddəsi dövlət hakimiyyətinin insan və  vətəndaşlıq hüquqlarını müdafiə edən, 
hakimiyyətdə olanların deyil, hamının mənafeyi üçün fəaliyyət göstərən bir ictimai 
orqan olduğunu elan edir. 13-cü maddəyə görə belə bir hakimiyyətin saxlanılması 
üçün bütün vətəndaşlar arasında onların imkanlarına müvafiq olaraq bölüşdürülən 
“ümumi haqq” ödəməlidirlər. Bəyannamənin 14-cü maddəsində isə qeyd edilirdi: 
“Bütün vətəndaşlar özləri və ya təmsilçiləri” vasitəsilə dövlətin vergiqoyma zəru-
riliyini təsdiq etmək, vergilərin tutulmasına könüllü razılaşmaq, onun xərclənmə-
sini izləmək və işgüzar məbləğini, əsaslarını, qayda və tutulma müddətini müəyyən 
etmək hüququna malikdir”. 15-ci maddə vətəndaşlara hüquq verir ki, hər hansı bir 
vəzifəli şəxsdən ona tapşırılan sahə haqqında hesabat tələb etsin. 
Deyilənləri ümumiləşdirsək görərik ki, bəyannamənin 4 kiçik maddəsi müasir 
dövrin əslində bütün maliyyə prinsiplərinin əsaslarını özündə birləşdirir: 
1. Məsələn, bəyannamənin yuxarıda qeyd edilən 12-ci maddəsində deyilir ki, 
dövlət hakimiyyəti hamının mənafeyi üçün yaradılmışdır. “Mənafe” termini döv-
lətin cəmiyyət qarşısında duran vəzifələrdən fərqli digər heç bir vəzifəsinin olma-
dığı həqiqətinin dərk edilməsi nəticəsində meydana gəlmişdir. 
2. Qanunda dəqiq müəyyən edilməyən heç bir imtiyaz, üstünlük hüququ möv-
cud ola bilməz. Bu müddəadan belə bir tələb meydana çıxır: 
-  vergilərin ümumiliyi; 
-  ödəmə bərabərliyi. 
Vergi ödəmədə bərabərlik – vergilərin hesablanmasında paralel sistemin olma-
masını, əmlak vəziyyətinə uyğun gələn vahid, universal vergitutma qaydasının təs-
diqini nəzərdə tutur. Əmlak vəziyyətindən başqa heç bir əlamət əsas götürülə bil-
məz. Bu prinsip yalnız vergi obyektinin seçilməsi üçün deyil, həmçinin vergi 
güzəştlərinin müəyyən edilməsi üçün də əsas təşkil edir. Ödəyicinin əmlak vəziy-
yətinə deyil, sosial vəziyyətinə əsaslanan güzəştlər cəmiyyətin və qanunverici orqa-
nın daim diqqət mərkəzində olmalıdır. 
3. Göstərilən iki prinsip bilavasitə üçüncü prinsiplə-qanunvericilikdə  iştirakın 
ümumi xarakteri ilə əlaqədardır. Vergi sahəsində mühüm qanunverici səlahiyyətlər: 
vergi növünün, onun obyektinin dərəcəsi, hesablanması və tutulması qaydalarının 

---

Dövlät Maliyyäsi 
 
227 
müəyyən edilməsi vətəndaşlara və onların təmsilçilərinə aiddir. Həmin vətəndaşlar 
və onların həmin təmsilçiləri yalnız vergi qoymur, həm də onların xərclənmə isti-
qamətlərini müəyyən edir, nəzarəti həyata keçirir. Fransız qanunvericiliyində 
“vergi ödəyicisi” termini vətəndaşın dövlətçilikdə hüquq qabiliyyətini ifadə etmək 
üçün vətəndaş sözünün sinonimi kimi istifadə edilirdi. 
4. Verginin müəyyən edilməsi hüququ bilavasitə xalqa və ya onun təmsilçilə-
rinə verildiyi və xalq hakimiyyətindən yüksək hakimiyyətin olmadığı üçün vergi ali 
hüquqi qüvvəyə malik aktla, yəni qanunla müəyyən edilir. 
5. Bəyannamə vergi qoymaq və vergi tutmaq hüquqlarının bölgüsünü nəzərdə 
tutur. 
6. Bəyannamə maliyyə sahəsində ictimai nəzarətin zəruriliyini qeyd edir. 
Vergi hüququ hüquqi dövlət ideyası ilə sıx əlaqədardır. Vergi hüququ anlayışı 
və məzmunu iki əsas ideyadan ayrı təsəvvür edilə bilməz: səxsiyyətin və özəl mül-
kiyyətin toxunulmazlığı. Bəyannamənin bu prinsiplərini elan edən maddələri onla-
rın həyata keçirilməsi üçün mühüm olan zəmanəti də göstərir. 
Vergi ödəyicisinin hüquqlarının qorunmasının əsas qarantiyası xalq hakimiyyə-
tinin vergi səlahiyyətidir. Bu zaman göstərmək lazımdır ki, təmsilçilər orqanının 
vergilərin tutulması ilə razılaşıb - razılaşmayacağı hüququ xüsusilə vurğulanr. Büd-
cə hüququ (parlamentin dövlət büdcəsini təsdiq etmək hüququ) büdcə intizamı va-
sitəsilə maliyyə siyasətinin həyata keçirilmə mexanizmi deyil, vətəndaşların siyasi 
azadlığının təmin edilməsi üsulu hesab edilirdi. 
Vergi ödəyiciləri hüquqlarının qorunmasının təminatı verginin qoyulması  və 
onun tutulması hüquqlarının bir-birindan ayrılmasıdır. 
Vergi ödəyiciləri hüquqlarının qorunması, istər vergilərin yığılmasını  həyata 
keçirən icra orqanları, istərsə də vergini qoyan təmsilçilər orqanları barədə səmərəli 
müdafiənin olması ilə təmin edilir. 
Vətəndaşların hüquqlarının qorunmasının mühüm təminatı maliyyə sahəsində 
təsirli nəzarət mexanizminin mövcudluğudur. Maliyyə sahəsində təmsilçilər orqan-
ları  fəaliyyətinin Kəsir-aşkar xarakteri-ictimai nəzarət mexanizminin səmərəli 
işləməsinin vacib şərtidir. 
7. Vergitutmanın  əsas konstitusiya prinsipləri.  İnkişaf etmiş ölkələrin 
çoxunda konstitusiya müddəalarının xeyli hissəsi (bəzən 1/3-nə qədəri) vergitutma 
və onun prinsiplərinə həsr edilir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında isə bu 
məsələyə əslində yalnız-73-cü maddə (yerli vergilərlə əlaqədar 138 və 144-cü mad-
dələr nəzərə alınmasa) ayrılmışdır. Lakin bu maddə vergi özbaşınalığına sədd çə-
kir, ədalətli, əlverişli və qənaətli vergitutmaya yol açır. Bu əsaslar qanunvericiliyin 
bütün digər sahələrində öz əksini tapmalıdır. Söhbət konstitusiyada insan və vətən-
daşlıq hüquq və azadlıqlarından, onların məhdudlaşdırılmasına qoyulan qadağalar-

---