Prof. Dr.
Cihan Bulut, Elçin Süleymanov
86
nisbət 5%-ə qədər normal qarşılana bilər. Bu nisbətin üzərindəki qiymət artımları
iqtisadiyyat baxımından zərərlidir.
Pulun dəyərinin düşməsi və qiymətlərin davamlı yüksəlməsi ilə ortaya çıxan
inflyasiya: real ödənişlərdəki azalmalar səbəbi ilə ictimai yöndən bazarlıq gücün-
dən məhrum olanlara, geri alacağı pulun azalması səbəbi ilə borc verənlərə, vergi
sonrası gəlirlərinin düşməsi səbəbi ilə vergi ödəyicilərinə, inflyasiya vergisi səbəbi
ilə əlində yerli
pul tutan şəxslərə, real xərclərin yüksəlməsi səbəbi ilə ümumi iqtisa-
diyyata zərər verməkdədir.
İnflyasiya təməldə dörd yöndən iqtisadi fəaliyyətlər üzərində təsirini göstər-
məkdədir:
1) İnflyasiya bazarlıq gücü zəif, gəlirləri inflyasiya sürətindən daha yavaş ar-
tan sabit gəlirlilərdən, gəlirləri inflyasiyadan daha
sürətli artan zəngin seq-
mentə doğru mənbə köçürdüyündən gəlir bölgüsünü pozmaqdadır.
2) İnflyasiya qiymətlərdə dalğalanmağa səbəb olduğundan, xüsusilə iş ətrafla-
rında qiymət və xərclərin naməlumluğunu artırmaqdadır. Bu naməlumluq,
investisiyaları və iqtisadi böyüməni azaltmaqdadır.
3) İnflyasiya digər ölkələrdən çox olduğunda ölkənin ixrac malları üçün dünya
bazarlarındakı rəqabət gücünü azaltmaqdadır. Buna qarşılıq, idxal malları-
nın qiymətini yerli mallara görə ucuzlatmaqdadır. Beləcə, idxalat artarkən
ixracat azalmaqda, ödəmələr tarazlığı pozulmaqdadır.
4) İnflyasiya təsiri ilə tez-tez qiymət siyahıları dəyişdirilməkdə, şirkətlər tərə-
findən daha çox mühasib və ekspert işlədilməkdədir.
Yəni inflyasiya təsiri-
nin aradan qaldırılması üçün əlavə mənbələr istifadə edilməkdədir.
İnflyasiyaya təsir edən pul xərci, istehsal, ödənişlər, faiz, kurs quruluşu və
xarici qiymətlər kimi iqtisadi müxtəlifliklər vardır. Təsir dərəcələri ölkənin iqtisadi
quruluşuna görə fərqlilik ərz edən bu dəyişənlərə yön verən
aktyorlar; istehlakçılar,
firmalar və əsas vurğulanacaq olan hökumətlər və siyasətçilərdir. Bu aktyorların
davranışları da inflyasiya faktorları olan xərc, çoxlu tələbat və inflyasiya gözləmə-
sinə yön verməkdədir.
Oliver Blanchard, Stanley Fischer, Pierre-Richard Agénor, Peter Montiel və
daha bir çox iqtisadçı kimi Maxwell J. Fryin 21-i zəngin OECD, 90-ı inkişaf et-
məkdə olan cəmi 111 ölkə üzərində etmiş olduğu araşdırmalarında
dövlətdəki boş-
luqlar ilə inflyasiya arasında müsbət bir əlaqənin olduğu görülmüşdür.
Dövlətin gəlir - xərc balanssızlığı nəticəsindən yaranan və xroniki inflyasiyanın
təməlini meydana gətirən qanun boşluqları böyüdükcə, uyğun tədbirlər alınmadıq-
ca inflyasiya nisbəti daha da artmaqdadır. Xüsusilə idarəçilərin gəlirləri artırıcı və
xərcləri qısıcı tədbirlər almaq yerinə emissiyaya müraciət etməsi bu mənfiliyi daha
Dövlät Maliyyäsi
87
da artırmaqdadır. Vəzifələri yerli pulun dəyərini qorumaq olan mərkəzi bankların
müstəqil olmamağı da büdcə kəsirlərinin maliyyəsində emissiya ilə aradan qaldır-
ma riskini artırmaqdadır.
Pulun dəyərindəki artım ilə inflyasiya arasındakı əlaqə Milton Friedmanın
Miqdar Nəzəriyyəsi ilə izah edilmişdir. Buna görə pul təklifindəki artım ilə qiymət-
lərdəki artım arasında müsbət bir əlaqə vardır.
Uzun dövr ortalama inflyasiya faizi
-pul artımı – milli gəlir artımı + pulun dövriyyə sürətidir. Pul təklifindəki artımın
qısa dövrdə inflyasiya üzərində çox təsiri olmasa da uzun dövrdə inflyasiyanı artır-
maqdadır. Dövlət idarəçilərinin vergi gəlirlərini artırmaq və ya dövlət xərclərini
qısmaq yerinə daha asan olan Emissiya mənbələrinə müraciət
etməsi bir çox ölkə-
ləri bu təhlükə ilə qarşı-qarşıya buraxmışdır.
Dövlət büdcəsindəki kəsirlərin maliyyələşməsində borclanma seçildiyində
yaranan əlavə pul tələbi faiz nisbətlərinin artmasına səbəb olmaqdadır Artan faiz
nisbətləri bir tərəfdən istehsal xərcini artırarkən (xərc inflyasiyasını), digər tərəfdən
xüsusi sektor istehlak və investisiya tələblərinin düşməsinə səbəb olmaqdadır. Faiz
nisbətinin inflyasiya gözləməsi və naməlumluq kimi risk ünsürləri daşıması səbəbi
ilə, uzun dövr Dövlət borclanması üçün faiz nisbəti ilə ÜDM böyümə nisbəti ara-
sındakı əlaqə əhəmiyyətlidir. əgər faiz nisbəti nominal gəlir artımından çox və ya
ona bərabər isə, potensial olaraq bu vəziyyət sürdürülə bilməz.
Çünki borclanma ilə
əldə edilən mənbələrlə təmin edilən böyümə borclanma faizi ilə eyni, bəlkə də,
daha aşağı olacaq. Bu da irəlidə borcların faiz və əsas pulun zamanında ödənə
bilmədiyi borc krizislərinə, iqtisadi sabitsizliklərə səbəb ola biləcək.
Faiz nisbətlərindəki artım xarici mənbələrin ölkəyə gəlməsini təmin edəcək.
Ancaq bu vaxt həddindən artıq dəyərlənən yerli pul ölkə ixracatını azaldarkən idxa-
latını artırmaqda xarici ticarət həcmində kəsirə səbəb olmaqdadır. Nəticədə büdcə
kəsirləri xarici ticarət kəsirləri ilə (Twin Deficit) birləşməkdədir. Bunu önləmək
üçün yerli pulun xarici pullar qarşısındakı dəyəri (sterilizasiya edilməli) salınmalı-
dır. Yerli pulun dəyərinin salınması zamanla ixracatı artıracaq, idxalatı azaldacaq.
Lakin devalvasiya sonrası ödəniş artımları davam edə,
dövlət də məşğulluq nisbə-
tini salmamaq üçün pul artımını davam etdirsə, inflyasiya artaraq edilən devalvasi-
yadan gözlənilən nəticə alına bilməyəcək. Yəni büdcə kəsirlərinin səbəb olduğu
cari kəsirlər səbəbi ilə reallaşdırılan devalvasiya, məhdudlaşdırıcı pul və maliyyə
siyasətləri ilə dəstəklənmədiyində inflyasiyaya səbəb ola biləcək.
Artan dövlətin boşluqları və boşluqların maliyyəsi yuxarıda ifadə olunduğu
kimi qiymət sabitliyini pozmaqda, sabitsizliyin göstəricisi olan inflyasiyanı artır-
maqdadır. İqtisadi sabitliyin təmin edilə bilməsi üçün inflyasiyaya səbəb
olan büdcə
kəsirlərinin aradan qaldırılması, inflyasiyanın salınması lazımdır. Ölkədə qiymət
artımları Dövlət xərclərinə dərhal təsirlər edərkən dövlət gəlirlərinə gecikməli ola-
raq təsir etməkdə, kəsirləri artırmaqdadır. Ancaq qiymətlərdəki artım büdcə kəsir-