Qarabağda həlak olmuş şə
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi -
dövlət başçısı vəzifəsinin ümumxalq seçkisi yolu ilə və ya nümayəndəli orqan tərəfindən seçilməklə, dəqiq müəyyənləşmiş bir müddət ərzində həyata keçirilməsi; -
yalnız xalqın hakimiyyətin mənbəyi kimi tanınması və hakimiyyətin xalqın adından həyata keçirilməsi; -qanunla müəyyən edilmiş hallarda dövlət başçısının hüquqi məsuliyyətinin yaranması; -
hakimiyyətinin üç qola ayrılması; -fərdin dövlətlə hüquqi bağlılığının vətəndaşlıq institutu vasitəsi ilə həyata keçirilməsi. Qanunverici hakimiyyətlə icra hakimiyyəti arasındakı əlaqələrin xüsusiyyətinə görə prezidentli respublika, parlamentli respublika və qarışıq respublika idarəetmə formaları bir-birindən fərqələndirilir. Prezidentli respublika. Bu idarəetmə forması dövlət başçısı və ali icra orqanı kimi fəaliyyət göstərən prezidentin dövlət mexanizmində mühüm yer tutması və geniş səlahiyyətlərə malik olması ilə xarakterizə olunur. Əksər hallarda prezident ümumxalq səsverməsi yolu ilə seçilir. Prezidentli respublikaların bir çoxunda prezident seçkilərində qalib gələn partiya həm də parlamentdə çoxluq qazanır. Bəzi ölkələrdə isə bunun əksinə olan hallar baş verir, ancaq bu, ölkənin siyasi həyatına və prezidentin mövqeyinə bir o qədər də ciddi təsir göstərmir. Prezidentli respublika olan ABŞ-ı buna misal göstərə bilərik. Ancaq elə ölkələr də var ki, belə vəziyyətin yaranması qeyri-sabitliyə səbəb ola bilər. Prezidentli respublikada ali icra hakimiyyəti prezidentə məxsus olduğundan və bu sahədə o, parlamentdən asılı olmadan fəaliyyət göstərdiyindən hökuməti də özü təşkil edir. Prezidentli respublikaların bir qismində baş nazir vəzifəsi mövcud olsa da, onun işinə faktiki olaraq prezident özü rəhbərlik edir. Baş nazir və digər nazirlər prezidentə tabe olur, onun qarşısında da məsuliyyət daşıyırlar. Parlament isə hökuməti istefaya göndərmək səlahiyyətinə malik olmur. Prezidentli respublikaların bəzilərində,
ilqar Məmmədov ümumiyyətlə, baş nazir postu yoxdur. Bu halda prezident öz kabinetini yaradır və nazirlər yalnız məşvərətçi səsə malik olur. Qərarı da prezidentin özü təkbaşına verir. Baş nazirin rəhbərlik etdiyi ayrıca bir orqan, yəni hökumət adlandırdığımız nazirlər kabineti və ya şurası mövcud olduğu halda belə, bu qurum kollegial orqan kimi fəaliyyət göstərmir. Onun üzvləri olan nazirlərin hər biri ayrı-ayrılıqda prezidentə tabe olurlar. Prezident hər bir naziri və özü təyin etdiyi digər vəzifəli şəxsləri müstəqil olaraq vəzifədən kənarlaşdırır və ya vəzifələrini dəyişə bilir. Bir sözlə, o, özünün istədiyi şəxslərlə işləyir. Prezidentli respublikada prezident parlamentin işinə təsir göstərmək imkanına da malikdir. Lakin onun parlamenti buraxmaq hüququ yoxdur. Parlament öz fəaliyyətində müstəqildir. Prezidentin parlamentə təsiri qanunların qəbul edilməsində özünü göstərir. Birincisi, prezident özü qanunvericilik təşəbbüsünə malik olduqda qanunyaradıcılığı işində aktiv iştirak edə bilir, ikincisi isə, o, parlamentin qəbul etdiyi qanunlara veto qoymaq hüququna malik olduğundan bəyənmədiyi qanunların qəbul edilməsinə böyük maneə yarada bilir. Bu zaman, yəni parlament tərəfindən qəbul edilmiş hər hansısa qanuna prezident veto qoyduqda vetonun dəf edilməsi üçün qanunvericiliklə müəyyənləşmiş mütləq səs çoxluğu, parlament iki palatalı olduğu halda isə, həmin qayda hər iki palata üçün tələb olunur. Bu isə, çox çətin və həll olunması uzun müddət tələb edən bir məsələyə çevrilir. Çünki vəzifəsinə, nüfuzuna və geniş təsir imkanlarına malik olduğuna görə, prezident parlamentin üzvlərinə də təsir göstərə bilir. Odur ki, parlamentdə həmin çoxluğun təşkil olunması əksər hallarda mümkün olmur. Prezidentli respublikada prezidentin parlament məsuliyyəti olmasa da, müəyyən hallarda impiçment prosedurası əsasında onun vəzifədən kənarlaşdırılması, məsuliyyətə cəlb edilməsi mümkündür. Prezident öz vəzifəsini ləyaqətlə yerinə yetirmədikdə, öz funksiyalarını həyata keçirərkən ağır cinayət törətdikdə parlament onu vəzifədən kənarlaşdıra bilər. Hər bir prezidentli respublikada qanunvericiliklə bunun dəqiq qaydası müəyyənləşdirilir. 262 Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi Bunlardan əlavə, prezidentli respublikalarda prezident referendum təyin etmək, fövqəladə vəziyyət elan etmək və bir sıra başqa mühüm əhəmiyyətli işlər görmək hüququna malikdir. O, həm də ali baş komandandır; müharibə elan etmək, sülh müqaviləsi bağlamaq, hərbi əməliyyatlara rəhbərlik etmək
onun səlahiyyətindədir. Qısası, real hakimiyyət prezidentin əlindədir və ölkədə demokratiya institutları nə qədər güclüdürsə, dövlət nə dərəcədə hüquqi dövlətdirsə, bir o qədər də onun fəaliyyəti demokratik xarakterlidir və bir o dərəcədə də hüquqidir. Tədqiqatçılar prezidentli respublikanın üstün cəhətini bu cür idarəetmə formasına malik olan dövlətlərdə idarəetmə sisteminin sabit, idarəetmənin səmərəlilik dərəcəsinin isə yüksək olması ilə əlaqələndirirlər. Bu üstünlüyün islahatlar və böhranlar dövründə xüsusilə böyük əhəmiyyəti var. Prezidentli respublikanın əsas çatışmamazlıği isə prezidentin geniş səlahiyyətlərə malik olması səbəbindən hakimiyyətin həddindən artıq mərkəzləşdirilməsi, hakimiyyətdən sui-istifadə edilməsi, həmçinin mənimsənilərək bir şəxsin «inhisarına» keçməsi imkanının daha çox olması ilə bağlıdır. Prezident hakimiyyətinin bu dərəcədə «şişməsi», yəni onun əlində böyük səlahiyyətlərin cəmləşməsi nəticəsində meydana gələn idarəetmə formasına superprezi- dentli respublika da deyilir. Prezidentli respublika ilk dəfə ABŞ-da yaranmışdır. Müasir dövrdə bu idarəetmə forması Latın Amerikasında geniş yayılmışdır. Asiyanın, Afrikanın bəzi ölkələrində, o cümlədən, SSRİ dağıldıqdan sonra yeni yaranan dövlətlərdə də daha çox prezidentli respublika idarəetmə formasına üstünlük verilmişdir. Bu ölkələrin bir çoxunda demokratik ənənələr zəif olduğundan prezidentin əlində cəmləşən real hakimiyyət konstitusiya çərçivəsindən çox kənara çıxır. Məhz buna görə də, həmin idarəetmə formaları superprezidentli respublikalar kimi xarakterizə edilir. Afrikanın bir sıra ölkələrində monarxiya ənənələri, patriarxal ənənələr həddindən artıq güclü olduğundan formal olaraq hakimiyyətlərin bölünməsi elan edilsə də, faktiki olaraq, prezidentin hakimiyyəti məhdudlaşdırılmır və daha çox mütləq monarxiyaya 263
Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|