Qarabağda həlak olmuş şə
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi azlıqlara və bütövlükdə cəmiyyətə, həmçinin müxalif qüvvələrə münasibəti xüsusi nəzərə alınır. Lakin metodların bu şəkildə təsnifləşdirilməsi həddindən artıq ümumi xarakter daşıyır və mürəkkəb hadisələri hərtərəfli təhlil etməyə imkan vermir. Belə ki, növündən, formasından asılı olmayaraq hər bir siyasi rejim, bu və ya digər dərəcədə, həm güzəşt metodlarından, həm də güc tət- biqedici və yaxud zorakı metodlardan istifadə edir. Hakimiyyətin müxalif qüvvələrə qarşı münasibəti də daha mürəkkəb xarakterlidir və bu münasibətlər göstərilən həmin sxem üzrə, sadə bir şəkildə qurulmur. Odur ki, tədqiqatçılar dövlət hakimiyyətinin həyata keçirilməsi metodlarını tələbedici, qadağanedici, güctətbiq- edici, dəstəkverici, stimullaşdırıcı metodlara, güzəşt metodlarına (liberal metodlara), neytral metodlara və s. metodlara bölərək daha geniş təsnifləşdirmə aparırlar. Həmçinin müxtəlif xarakterli metodların hər bir dövlətdə necə və hansı nisbətdə istifadə olunması da nəzərə alınır. Tədqiqatçıların fikrincə, siyasi rejimin xarakterini, formasını müəyyənləşdirmək üçün onlardan hansının tətbiq edilib-edilmədiyini deyil, əsas dominantanı, yəni həmin metodların tətbiqində hansılarına üstünlük verildiyini, həmçinin bu və ya digər metodun tətbiq edildiyi sahəni və dairəni öyrənmək vacibdir. Siyasi rejimlərin təsnifatı çoxdur. Bunun əsas səbəbi təsnifləşdirmə kriteriyalarının müxtəlifliyidir. Xalqın öz suverenliyini həyata keçirməsi üsulları, dövlət orqanlarının təşkili və fəaliyyət qaydası, siyasi davranış qaydaları, ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsi, dövlət hakimiyyətinin mərkəzləşdirilmə dərəcəsi və ölkənin siyasi həyatında müxalifətin rolu, partiyaların sayı və hakimiyyətlə əlaqədar onlar arasında yaranan münasibətlər və s. hallar qərb hüquq elmində siyasi rejimlərin təsnifləşdirilməsin- də əsas kriteriyalar kimi götürülür. Bu cür müxtəlifliyin olmasına baxmayaraq, əksər qərb hüquqşünasları çoxpartiyalılıq, leqal müxalifət və hakimiyyətlərin bölünməsi kriteriyalarını əsas götürürlər. Dövlət mexanizmi və siyasi sistem həmin kriteriyalara uyğun olduqda siyasi rejim demokratik rejim kimi xarakterizə edilir. Bu kriteriyalara cavab verməyən siyasi rejimlər isə
ilqar Məmmədov avtoritar rejim (müxtəlif variantlarda) hesab olunur. Qərb alimlərinin başqa təsnifatları da var. Məsələn, M.Dyuverje siyasi rejimin liberal və avtoritar, demokratik, avtokratik, qarışıq, mono- kratik növlərini, o cümlədən, direktoriya rejimini fərqləndirir. Digər təsnifatlarda isə praqmatik-plyuralist, merkantilist, sekulyar- liberal, teokratik, hərbi, konstitusion-avtoritar, liberal-konfessio- nal və s. rejimlərdən də bəhs olunur.'* Siyasi rejimlərin rusiyalı tədqiqatçılar tərəfindən də müxtəlif təsnifatları yaradılmışdır. Onlardan biri də V.Y.Çirkinin təsnifləş- dirməsidir. V.Çirkin müasir dövrdə mövcud olan rejimləri təsnifləşdirərək aşağıdakı növlərə bölür: 1.
Butan və s.). 2.
Müxtəlif sosial yönümlü ölkələrdə mümkün ola bilən tota-- litar rejimlər. 3.
rejimlər (Pinoçetti dövrünün Çilisi, Suriya, Marokko və s.). 4.
Keçid dövrünü yaşayan cəmiyyətlərdə mövcud olan yarım- demokratik (yarımliberal) rejimlər (Türkiyə, Şri-lanka, Qvineya- Bisau, Nikaraqua, Papua-Yeni Qvineya, bir çox postsosialist dövlətlər və s.). 5.
Sosial yönümlü azad bazar iqtisadiyyatına malik olan ölkələrin demokratik rejimləri (Böyük Britaniya, Yaponiya, Avstraliya və s.).2 V.Çirkin həmin formaların hər birinin özünün də müxtəlif növlərə ayrılmasını mümkün hesab edir. Siyasi rejimləri təsnifləşdirərkən mürəkkəblik və dolaşıqlıq yaranmasın deyə, dövlət və hüquq nəzəriyyəsinə aid dərsliklərdə və dərs vəsaitlərində ən ümumi təsnifata üstünlük verilir. Beləliklə, nəzəriyyəçilər siyasi rejimin üç əsas növünü: de * Кудрявцев Ю.А. Политические режимы: критерии классификации и основные виды. Правоведение. Издательство С.Петербургского Университета. № 1, 2002, з. 197-199. 2 В.Е.Чиркин. Современное государство. 8. 191.
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi mokratik, totalitar və avtoritar siyasi rejimləri fərqləndirirlər. Bəzi müəlliflər isə siyasi rejimləri iki növə: demokratik və qeyri-demokratik rejimlərə bölür. Daha müfəssəl təsnifat göstərilən ümumi təsnifləşdirmələr əsasında aparılır. Yəni həmin siyasi rejim formalarının hər biri, öz növbəsində, cəmiyyətin inkişaf səviyyəsindən, dövlət və hüququn mahiyyətindən və məzmunundan irəli gələn xüsusiyyətlərdən, tarixi, milli ənənələrdən, həmçinin bir sıra digər amillərdən asılı olaraq müxtəlif növlərə bölünür. Misal üçün, antidemokratik rejimlərin teokratik, ideokratik rejimlər, Qədim Şərqin despotik rejimləri, feodalizm dövrünün polis rejimləri, müasir dövrün totalitar və avtoritar rejimləri kimi növləri fərqləndirilir. Müasir dövrün demokratik rejimləri xalqın suverenliyi, hakimiyyətin təşkilində və həyata keçirilməsində xalqın iştirakı, hakimiyyətlərin bölünməsi, qanunun aliliyi, insanların azadlığı və bərabərliyi prinsiplərinə əsaslanan siyasi rejim kimi xarakterizə olunur. Siyasi rejimin bu forması antik dövrün demokratik rejimlərindən onunla fərqlənir ki, həmin dövlətlərdə əhalinin yetkinlik yaşına çatmış bütün üzvləri ölkənin siyasi həyatında iştirak etmək hüququna malik deyildilər. Digər tərəfdən, bütün insanlar arasında bərabərlik qeyri-mümkün idi. Barbarlar təbiətcə kölə hesab olunurdular. Antik dövrün demokratiyası «məhdud demokratiya» olmaqla insanların bərabərsizliyi ideyasına əsaslanmış, quldarlıq münasibətlərini legitimləşdirən və leqallaşdıran bir rejim olmuşdur. Müasir demokratik rejimlərdə bu hallar qəbul edilməzdir və demokratikliyə ziddir. Belə ki, müasir görüşlərə və ənənələrə görə, demokratiya bütün insanların cinsindən, irqindən, miliiyyətindən, dini mənsubiyyətindən, sosial mənşəyindən asılı olmayaraq bərabərliyinin təmin edilməsini, bütün insanların azadlığını və vətəndaşlıq hüququna malik olmasını ehtiva edir. Biz, müasir demokratik rejimi ictimai-tarixi hadisə olan müasir demokratiyanın bir təzahürü kimi başa düşürük. Bu rejim siyasi-hüquqi hadisə olmaqla bərabər, həm də ictimai hadisədir, cəmiyyətin demokratik və liberal dəyərlər, prinsiplər əsasında 299 Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|