Qaraqalpaq indd
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
- 2. Günxoca poeziyasının bədii özünəməxsusluğu
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 222 223 Başçılar kömək etmədi, Qəddarlığa meyl saldı. Başda duran bəla oldu, Gözlərimiz yaşla doldu, Qazi heç kimə baxmadı, İşan keçi tək tərs idi. Analar zülm çəkdilər, Yaş töküb ah-vay etdilər, Körpələri yedirtməyə Döşlərində süd qalmadı Bir kəsdən bir pay almadı. 17 Əsər doğrudan da xalq həyatının realist mənzərəsini əks etdirir və bu dövrdə yer almış qəddarlığı təsvir edir. Burada poetik şərtilik tamamilə minimal həddə çatmışdır. Jien xanları, qaziləri, işanları kasıb xalqın köməyinə gəlmədiyindən tənqid atəşinə tutur. Qaraqalpaqların dözülməz durumunu əks etdirən Jien qeyd edir ki, varlılar kasıblardan köçüb daha tez yerləşirdilər (Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu məqam XX əsrin 90-cı illərində Azərbaycanda erməni təcavüzü nəticəsində xalqın bir hissəsinin vəziyyəti ilə üst-üstə düşür. Çünki burada da varlılar kasıblardan daha tez köçüb ölkədəki təhlükəsiz regionlarda yerləşirdilər). Xalq yol boyu aclıq içində qalır. Hətta sonuncu heyvanını kəsib yeməyə məcbur olurdu. Hər bir qərar tutub dayandığı düşərgədə onlar acından ölən dostları, yaxınları ilə vidalaşmağa məcbur olur və beləcə yollar boyu heç bir təqsiri olmayan insanların – anaların, ataların, uşaqların, gözəl qızların meyiti qalırdı. Köçün səkkiz günü ərzində 340 adam acından ölmüşdür. Qalanlarınısa müəllif saya bilməmişdir. Bütün bu dəhşətli günlərdə Jien qopuzundan ayrı düşməmiş matəm nəğmələri oxumuşdur. 18 Qaraqalpaqların Türküstandan köçü ilə bağlı onun «Əlvida, dostlar!» («Xoş bolın, doslar!») adlı şeiri də vardır. Bu şeirdə müəllif öz doğma yurdunu atıb özgə yerlərə köç etməsi ilə bağlı dərin kədərini ifadə etmişdir. Şairin «Ber tüyem di» («Dəvəmi qaytar») şeirində o, qaraqalpaq feodal- larının xəsisliyini, ictimai münasibət lərin real mənzərəsini əks etdirirdi. Jien Jıraunun yaradıcılığında həm də Şərq yazılı ədəbiyyatının, qədim epik dastançılıq ənənələrinin ətraf aləmə realist baxışı özünü göstərirdi. XVIII əsrin sonlarında Jien Jırau tərəfindən yaradılmış bu mənzərə həqiqəti əks etdirmək baxımından XX əsrin 80-cı illərində T.Kaipbergenovun «Maman-biy haqqında dastan» adlı romanın xeyli yerləri ilə müqayisə oluna bilər. 2. Günxoca poeziyasının bədii özünəməxsusluğu Günxoca yaradıcılığında (1799-1880) biz ətraf aləmin daha real mənzərəsini görə bilirik. Onun yaradıcılığı klassik qaraqalpaq ədəbiyyatının böyük nümayəndələri Hacıniyaz və Berdağın yaradıcılığı üçün zəmin hazırlamışdı. Günxoca həm onların müasiri, həm də ustadı hesab edilə bilər. Günxocanın şeirlərində yeni yazılı yaradıcılığa istiqamətlənmiş şairin dəst-xətti sezilməkdədir. Günxoca poeziyasının ümumi istiqa mətin də, bir tərəfdən, onun folklor nümunələrindən geniş istifadə etməsi, digər tərəfdən, fərdi yaradıcılığa keçidi, başqa bir tərəfdən, klassiklərin, ilk növbədə türkmən klassiki Məhdimqulunun yaradıcılığından faydalandığı hiss olunur. Kasıb ailədən çıxmış Günxoca (əsl adı Jiyemurad) gənclik illərini Aral sahillərində keçirmiş, əvvəl aul məktəbində, sonra Qaraqum-işan mədrəsəsində təhsilini davam etdirmişdir. Təhsilini başa vurmamış o, mədrəsədən kənarlaşmağa məcbur olmuşdur. Şeirlərindən birində Günxoca onun təqib olunmasından, öz yurdunu məcburiyyət altında tərk Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 224 225 etməsindən şikayətləndiyi görünür. Az keçmir ki, Günxoca Qızılqum, Xarəzm oazisi və bir sıra digər ərazilərə və yerlərə səyahət edir. Zəngin həyat müşahidələri onun gələcəkdə bədii yaradıcılığının formalaşmasında yardımçı olur. Bütün bu müşahidələri biz onun «Mənim diyarım», «Kimə lazımdır?», «Bəy oğlu», «Xalq ilə», «Yaddan çıxmaz», «Ölü balıq», «Qara daş» və s. şeirlərində görə bilərik. Günxoca yaradıcılığının magistral xəttini xalqa xidmət, düşmənlərə qarşı barışmaz kin, nifrət təşkil edir. Təsadüfi deyildir ki, Günxoca yaradıcılığındakı humanizm, yüksək mənəvi- əxlaqi keyfiy yətlər geniş xalq kütləsi tərəfindən də rəğbətlə qarşılanmışdır. Onun əsərləri elə bədii nümunələrdir ki, onlar gələcək qaraqalpaq şairlərinin yaradıcılığında da önəmli rol oynaya bilmişdir. Günxoca sosial lirika ustasıdır. Onun yaradıcılığında ümumbə şəri və milli xarakterli problemlər qaldırılır. Bu baxımdan onun «Yarımkor dəvəyə müraciət», «Mən kim oldum», «Ölkə ilə birlikdə», «Qamış», «Çobanlar», «Oraqçılar» və digər şeirləri nümunə göstərilə bilər. Bu əsərlər kasıb qaraqlapaqların əzablı, kədərli həyatı ilə bağlı hekayətlərdir. Günxoca qəzəblə, sarkazmla xanların, işanların, mollaların fəaliyyətini tənqid edirdi. Eyni zamanda bunu edə-edə şair həm də azadlıqseəvr xalq kütləsinin ifadəçisinə çevrilmişdir ki, o, insanlarla birlikdə öz parlaq gələcəyi və qanuni hüquqlarının təmin olunması uğrunda mübarizə aparırdı. Bu ideyalar «Ölkə ilə birlikdə» şeirində daha uğurlu şəkildə əksini tapmışdır. Günxoca qaraqalpaqların həyat və maddi durumunu olduqca dərindən müşahidə edirdi. Çünki kasıb qaraqalpaqlar nə əmlaka, nə də mal-heyvana malik idilər. Kasıblar (qaraqalpaqlar onları «dixan», azərbaycanlılar «dehqan» adlandırırdılar) ömrü boyu varlılara işləyir və işin çətinliyi ucbatından məhv olub gedirdilər. Şair dehqanların acından ölməmək üçün ən sonuncu işçi qüvvələrini satmağa məcbur, səhərdən gecəyə qədər işləməli olduğunu dilə gətirirdi. Digərlərindən fərqli olaraq onların yer icarəyə götürmək imkanı da yox idi. Bütün bunlara baxmayaraq, onlar sərbəst hesab edilsə də, sözün əsl mənasında heç bir hüquqa sahib deyildirlər. Qaraqalpaq dehqanlarının, torpaqsızlarının bir hissəsi öz tayfala rı nın ənənələrilə hesablaşmadan, Xarəzmin cənub rayonlarına getməklə özbək və türkmən bəyləri üçün uzun müddətli yaz-əkin işləri ilə məşğul olmağa məcbur olurdu. «Oraqçılar», «Həyat varmı?» və s. əsərlərində Günxoca bütün bunları realist boyalarla təsvir edirdi. Günxoca digər regionlara qazanc dalınca gedən dehqanlardan danışır, on- la rın gecə-gündüz bəylərə, xanlara bir qarın çörəyə işlə di- klərini, bəzən qarınlarını doyurmadıqlarını, məcbur olub ye- nid ən doğma torpaqlara qayıtdıq larını göstərirdi. Bu barədə onun «Gün harda» şeirində daha ətraflı təsvirlərlə rastlaşırıq: Орак орып йыллар бойы болдыk кул, Ислесекте ала-алмадык кара пул, Не жананлар байы юлип калды тул, Енди бугин жайнан жаснар кун кайда. 19 Bu bəndin dilimizə tərcüməsi aşağıdakı kimidir: Ömür boyu biçdik oraqla sünbül, Çox işlədik heç almadıq qara pul, Kişilər öldü, zənənlərsə qaldı dul, Ömür getdi, həyat söndü gün harda. Günxocanın Xivə xanı Madaminlə olan hekayətini mənbələr bu günə qədər qoruyub saxlamışdır. Deyirlər ki, xan bir gün sarayına Xarəzm şairlərini dəvət edir və onlardan xanlıqdakı gözəl həyatı təsvir etməyi və yaxşı şeirlər yazmağı Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|