Qaraqalpaq indd
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
- 4.Berdağ yaradıcılığı XIX əsr qaraqalpaq poeziyasının zirvəsi kimi
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 230 231 Bu bəndin sətri tərcüməsi aşağıdakı kimidir: Atalığa söz aparan, Xalqı aldadıb çaşdıran, Auldakı kəndxudaya, Saysız-hesabsız pul gərək. Xalqa atalıq edənə, Onu aldadıb, çaşdırana, Onunçün vergilər qoyan Atalığa onu soymaq gərək. Özünü paraya satan, Torpağı cəsədlə doyuran, Xalqı məhv edən padşaha, Hər gündə dualar gərək. Yazıq bədbəxt insanlara, Azadlığa can atanlara, Vergidən cana doyanlara, Azad, xoşbəxt dövran gərək. Yuxarıda qeyd etmişdik ki, xanların Hacıniyazı təqib etməsi onun doğma yurdunu tərk etməsilə nəticələnmişdir. Uzun müddət Qazaxıstanda, Orenburqda, Uralda yaşadığı dövrdə o, xeyli digər şeirlər, o cümlədən «Ellərim vardı» adlı şeirini yazır və bu şeirdə Xivə xanlığındakı özbaşınalıqlardan geniş bəhs edir: Карсыласса хəмирине кондирген, Биразлардын бауырларын тилдирген, Озлерине бейимлержи кулдирген, Ургенч елинде залым хə барды. 22 Parçanın sətri tərcüməsi təxminən belə səslənir: Öz iradəsinə, əmrinə tabe edənə, Insanlarla qəddar davrananlara, Tərəflərində dayaq duranlara, Örgəncdə (Xivədə) tiranlar vardır. Hacıniyaz əzablar altında inləyən eli-obası haqqında söhbət aparır. Məhz bu xüsusiyyətinə görə onun yaradıcılığı qaraqalpaqlar tərəfindən yüksək qiymətlənilməkdədir. 23 Onun yaradıcılığı haqqında Berdağ-şairin söylədiyi fikirlər də əhəmiyyətlidir. Berdağ yazmışdır: «Əgər mənim poetik istedadım adi insanlardan altı dəfə çoxdursa, Hacıniyazın istedadı oniki dəfə çoxdur». 24 Hacıniyaz qaraqalpaq klassik poeziyasının bədii ifadə vasitələ rini də yetərincə zənginləşdirmişdir. Bu ona Şərq klassikasının təcrübəsindən yararlanmağa da kömək etmişdir. O, Nəvai, Füzuli və Məhdimqulu yaradıcılığından yaxşı xəbərdar idi. Buna nümunə kimi şairin «Mənim gözlərim», «Gərək», «Olmayıb», «Ellərim vardı», «Bozataulu gözəl», «Əkinçiyə yer lazım olan kimi», «Zirvədən sel axır» və s. əsərlərini göstərmək olar. Hacıniyaz həm də qaraqalpaq şeirşünaslığını özünəməxsus şəkildə rəngarəngləşdirmiş və zənginləşdirmişdir. Onun yaradıcılığı bədii sözün sehrini dərk etmək nöqteyi-nəzərdən ondan sonra gələn qaraqalpaq şairləri üçün nümunə ola biləcək poetik təfəkkür və nümunə sahibi kimi dəyərləndirilməkdədir. 4.Berdağ yaradıcılığı XIX əsr qaraqalpaq poeziyasının zirvəsi kimi Berdimurad Karqabay ulı yaradıcılığı – ədəbi tə xəl- lüsü Berdağ * (1827-1900) qaraqalpaq klassik ədəbiyyatının *Berdimurad adının «Ber» hissəsindən sonraya artırılmış «dağ» kədər, qüssə, qəm mənasına gəlir ki, şair özünü Berdağ – yəni Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 232 233 zir vəsi hesab edilir. Azərbaycan ədəbiyyatı üçün Nizami, özbək ədəbiyyatı üçün Nəvai, rus ədəbiyyatı üçün Puşkin, ukrayna ədəbiyyatı üçün Şevçenko, türkmən ədəbiyyatı üçün Məhdimqulu, qazax ədəbiyyatı üçün Abay kimi hesab edilirsə, qaraqalpaq ədəbiyyatı üçün də Berdağ elə bir nüfuza malik ədəbi simadır. Berdağ çoxsaylı lirik əsərlərində, poemalarında qaraqalpaq xalqının XIX əsrdəki sosial-ictimai həyatını geniş əks etdirmişdir. Berdağ şair-demokrat kimi dövrünün ictimai mü nasibətl- ərini və hadisələrini öncül xalq mövqeyindən işıqlan dır- maqla, həm də humanizm ideyalarının tərən nümçüsü kimi çıxış etmiş, ədalət və vətənpərvərlik carçısı kimi tanınmışdır. Berdağın bütün yaradıcılığından alçaldılmış və təhqir edilmiş doğma xalqın tarixi taleyi mövzusu keçir. Berdağın şeirlərinin mövzusu son dərəcə rəngarəngdir. Onun «Vergi», «Yaz gələrmi», «Dövran», «Olmamışdı», «Mənim həyatım», «Heç vaxt olmamışdı», «Bu il» və s. əsərlərində qara camaatın çətin vəziyyəti, istismarçı siniflərin özbaşınalığı əksini tapmışdır. Berdağ Aralətrafı ərazidə kasıb bir ailədə dünyaya gəlmişdir. O, Konqrad tayfasının koldaulı qəbiləsinə mənsubdur. İlkin təhsilini aul məktəbində almışdır. Berdimuradın poetik istedadı özünü erkən büruzə vermişdir. Artıq 13 yaşında o, şeirlər yazmağı bacarmış və nəticədə Berdağ XIX əsr qaraqalpaq ədəbiyyatının yenilməz böyük qüruruna çevrilmişdir. Onun yaradıcılığı həm də XX əsr qaraqalpaq ədəbiyyatının yaradıcı simasının formalaşmasına böyük təsir etmişdir. Berdağ dövrünün geniş təhsil almış insanlarından idi. Onun şeirlərində biz Platon, Aristotel, Bedil, Nəvai, Füzuli, Məhdimqulu və digər isimlərlə yanaşı, həm də türk xalq eposları «Yedige» və «Alpamıs» haqqında da məlumatlar alırıq. «Qırx qız» eposu isə onu «Axmaq kədərli Berdimurad adlandırır paşa» poemasını yazmağa ruhlandırmışdır. Eyni zamanda o, xanın qırx birinci arvadı, balıqçı Gülim obrazını yaratmışdır. Belə ki, qırx birinci arvad özündən əvvəlki qırx arvadla birləşərək öz qəddar ərinə qarşı xalq üsyanı təşkil etməklə, onu hakimiyyətdən kənarlaşdırmağa müvəffəq olmuşdur. XIX əsrin 80-cı illərində qələmə alınmış «Axmaq paşa» poemasının süjetini o, bir xalq nağılından götürmüşdür. Bu poema Berdağ yaradıcılığında bədii cəhətdən ən mükəmməli hesab edilir. Poemanın süjeti mürəkkəbdir, onda bir neçə xətt və istiqamətlər mövcuddur. Poema qəddar xanın ölümü ilə başlayır, onun varisi olan oğlu isə ondan daha qəddar hökmdar kimi təsvir olunur. Xanın özünün adı Axmaq paşadır. O, balıqçı qızı Gülimlə evlənir və ondan oğul doğulmasını arzulayır. Lakin Gülimdən Gülzar adlı qızı doğulur. Axmaq paşa qara camaata, sadə insanlara, rəiyyətə nifrət etdiyindən Gülzarı da yeraltı sarayda saxlayır. Bununla belə xalqın Gülzara münasibəti də birmənalı olmur. İllər keçir, Gülzar böyüyür. Öz atasının qəddarlığından xəbər tutan qız, Axmaq paşa ilə görüşmək istəyir. Onu görən kimi Axmaq paşa öz qızına vurulur. Qız onu rədd edəndə, o, qızın üstünə itlərin qısqırdılmasını əmr edir. Nə qədər qəribə olsa da, itlər Gülzara toxunmur. Əvəzində itlərdə nitq yaranır və onlar öz doğma qızı ilə evlənmək istəyən xanı lənətlə yir lər. Gülzar yenidən zindana atılır, onu xeyli döydükdən sonra meşəyə aparırlar. Burada cigitlər ona kömək etməklə onun canını edam olunmaqdan qurtarırlar. Əvəzində necəsə Gülzar xan sarayına gəlib çıxdıqdan sonra öz doğma atasını öldürür. Berdağ poemada xanların xarakterik xüsusiyyətlərini olduqca gözəl təsvir etmişdir: Hakim olub qanadlanır, Hakimlikdən sərxoşlanır, Bizim xanın ehtirası, Güllə kimi deşər daşı. Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|