Qaraqalpaq indd
Yüklə 8,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 70 71 olduqca zəngindir. Bu əsərdə qaraqalpaq xalqının yadellilərə qarşı mübarizəsi, qaraqalpaqların arzu və istəkləri, düşüncə və azadlıq mübarizəsi əks olunmuşdur. Bu qaraqalpaq dastanı bizə Türküstanda yaşayan, yaxud qaraqalpaqların Qafqaz dağlarındakı əfsanəvi səyahətləri, qaraqalpaq qəbilələri- müytenlərdən olan Taminin həyatı və b. əcdadları haqqında məlumatlar çatdırır, onun təpəgözlə möcüzəli döyüşləri, buludlardan çox-çox yuxarılarda gəzintisi, amazonka qızlar dəstəsindən olan Gülayimin öz doğma vətəninin müdafiəsi və s. bağlı mübarizəsini əks etdirir. Bununla belə, epik dastanların söz sənəti olduğunu da yada salsaq, əsərdə kifayət qədər bədii priyomlardan istifadə olunduğunu da qeyd etməliyik. Epik dastanlarda ümumiləşdirmələr daha çox olduğundan təsvir olunmuş hadisələrdə zamanın bəzi anlarının dövrümüzə yaxınlaş- dırılması da mövcuddur (belə hadisələr tarixi nöqteyi- nəzərdən ümumi hadisələri əks etdirməklə, epik dastanlarda həm də qəhrəmanlıqla lirik məzmunu biz real tarixi gerçəkliyin poetik ümumiləşdir mələrində tapırıq). Belə priyomlar, personifikasiya, hiperbolizasiya, kontami nasiya, hadisələrin və obrazların şişirdilməsi, tarixi xronologiyanın bir dövrdən başqa dövrə keçirilməsi bir xalqın adının digər xalqın adı ilə əvəzlənməsi ilə də gedir. Məsələn, Orta Asiya xalqlarının folklorunda tez-tez kalmıkların yürüşləri haqqında söhbət gedir ki, bəzi hallarda bu yürüşlər Çingiz xanın viranedici və dağıdıcı yürüşlərini də arxada qoyur və belə olduğu halda monqollarla kalmıkların obrazları kontaminasiya olunur. 1 Hər bir epik abidədə belə priyomlar özünəməx sus şəkildə təqdim olunmaqdadır. Qeyd edək ki, folklor insan cəmiyyətinin ilkin dövrlərin- dəki inkişafında xalq düşüncəsinin, xalq şüurunun sosial- etnik icmanın olduqca mühüm ifadəçisi kimi çıxış edirdi. Sabit yazılı ənənəyə malik olmayan xalqların (xüsusən, qaraqalpaqların) həyatında folklorun bu xüsusiyyəti xeyli dərəcədə qorunub saxlanılmışdır. Qəbilələrin mənşəyi ilə bağlı əfsanələrdə onların geneologiyası ilə bağlı hər bir xalqın etnik şüuru özünü əks etdirir. Burada onların keçdiyi etnik yola nəzər salınır, onların digər xalqlarla qohumluq əlaqələri və s. məsələlər diqqət mərkəzinə çəkilir. Bu tipli əfsanələrdə əsasən bu və ya digər xalqın əcdadının tərkibinə dair komponentlərdə onların mənşəyi göstərilir. Məsələn, böyük qazax maarifçisi, etnoqrafı və folklorşünası Ç.Ç.Valixanovun əsərində öz əksini tapmış özbək şəcərələrində özbəklərin əcdadlarından söhbət getdikdə matiyan lardan («moti yan») yəni e.ə. VI əsrdən I əsrə qədər Cənubi Azərbay canın Urmiya gölü ətrafı ərazisində yaşamış qəbilələrin də adı çəkilir. Bu bir daha sübut edir ki, Ön Asiya və oğuz komponentləri doğrudan da digər xalqların (yəni özbəklərin, qaraqalpaqların, türkmənlərin) etnogenezində iştirak etmişdir. Tarixi mənbələr kimi həm də xalqın tayfa-qəbilə strukturu və eləcə də xalq geneologiyası haqqında məlumatlar yer tutur. Mənbələr müasir qaraqalpaq xalqının keçmiş tayfa- qəbilə strukturu haqqında da məlumatları özündə əks etdirməkdədir. Bununla belə onlar eyni zamanda həm də folklor formasına uyğunlaşdırılır. Məsə lən, qaraqalpaq şairi Berdağın «Şəcərə» poemasında qaraqal paq ların qəbilə bölgüsü aşağıdakı kimi göstərilir: Müyten, Kunqrad, Xıtay, Qıpçaq, Keneges, Manqıt ağ bıçaq, Altı qaraqalpaq qəbiləsi, Məhrum oldu elindən * . *Azərbaycan dilində nümunə gətirilmiş şeir parçalarının tərcüməsi kitabın müəllifinə məxsusdur Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 72 73 Yenidən «Qırx qız» poemasına qayıdaq. Beləliklə, Amudəryanın aşağı hissəsində və Sırdərya deltasında lap qədim zamanlardan üzü bəri qaraqalpaq amazonkaları, Xarəzmlə bağlı, onların etnik köklərinə gedib çıxan əfsanələr mövcud olmuşdur. Bu əfsanələrdən biri də məhz «Qırx qız» epik dastanı idi. Dastan qaraqalpaq – müytenlər haqqındadır. Qaraqalpaq türklərinin zəngin və rəngarəng epik repertuarında bu xalqın digər nümunələri («Qurbanbəy», «Yer Ziuar», «Goroğlu», «Koblan» və s.) ilə yanaşı, «Qırx qız» dastanının yeri müstəsnadır. Belə ki, bu dastan nəinki qaraqalpaq, bütün türk xalqları, şərq, həm də Avropa dastanları sırasında ideyası, məzmunu, strukturu, obrazlar sistemi ilə tamamilə fərqli və orijinal bir problemi özündə əks etdirməkdədir. Müxtəlif jıraular (söyləyicilər) tərəfindən ifa edilən, onların repertuarından köçürülən çeşidli yazılı variantlarda mövcud olan bu dastan günümüzə uğurlu şəkildə çatdırılmışdır. Dastanın ilkin yazılı variantı 1938-ci ilə aid edilməklə onu Qurbanbəy Tajibəyovdan eposşünaslar S.Mevlenov, Ş.Xocaniyazov və A.Bekimbetov 250000 misra həcmində qələmə almışlar. Dastan 1948-ci ildə özbəkcə 2 , 1949-cu ildə qaraqalpaqca, elə həmin ildəcə S.Somovanın tərcüməsində rus dilində 3 nəşr olunmuşdur. Bundan sonra isə əsər ardıcıl olaraq qazax, türkmən, qırğız və digər dillərdə səsləndirilmişdir. Dastanın ikinci variantı 1960-cı ildə Qiyas jıraudan K.Maksetov tərəfindən 13000 misradan ibarət olmaqla yazıya alınmışdır. Sayı cəmi 600-650 min civarında olan qaraqalpaq türklərinin 50-yə yaxın qəhrəmanlıq və lirik-romantik dastanları olub onların hamısı xalq yaddaşında özünəməxsus yer tutsa da, «Qırx qız» poeması qədər populyarı, oxucu, dinləyici, tamaşaçı diqqəti cəlb edəni olmamışdır. Bu dastan qaraqalpaq dastanşünasları ilə yanaşı, həm də özbək, rus, fransız, türk, alman və digər xalqların tədqiqatçılarının diqqətini də məşğul etmişdir. Onun müxtəlif tərəfləri araşdırçımaları özünə cəlb etsə də, dastandakı dini motivlər indiyədək təhlil obyekti kimi çıxış etməmişdir. Elə buna görə də «Qırx qız» dastanında dini motivlərin özünü necə əks etdirməsinə nəzər salmaq da maraq doğura bilər. «Qırx qız» dastanını müxtəlif yönlərdən təhlil edən tədqiqatçılar bir qayda olaraq əsərdə yer alan dini motivlərdən və inanc elementlərindən (övliyalara, pirlərə, ocaqlara, peyğəmbərə, xudaya, tanrıya, yaradana, Allaha müraciətlərdən) yan keçməyə çalışmışlar. Bununla belə dastan mətni ilə yaxından tanış olduqda biz burada məişət, həyat, adət, ənənə və s. sıx bağlı olan məqamlarla yanaşı, dini motivlərlə də yetərincə tez-tez rastlaşırıq. Bəri başdan qeyd edək ki, əlimizdə olan bu dastan qaraqalpaqların müyten adlı boyundan Jien Jıraudan, onun çırağı hesab edilən Xalmurad jırau götürmüş və onu 60 il sərasər ifa etmişdir. Xalmurad jıraudan isə Şankay jırau dastanı mənimsəmiş, o da 56 il bir üzü üstündə onu əzbər söyləmişdir. Dastan Şankay jıraudan Kazakbay jırauya keçmiş, o da Şankay kimi bu poemanı düz 56 il oxumuşdur. Dastan və onun müxtəlif variantları haqqında daha geniş danışmaq olardı, lakin biz təhlillərimizi «Qırx qız» dastanının Həsən Begimovun Qurbanbəy jıraunın söylədiyi variant üzərində aparmağı məqbul hesab etmişik. Yeri gəlmişkən bildirək ki, bu variant Nazim Davkarayev adına (o, yorulmaz və istedadlı folklor toplayıcısı və araşdırıcısı, böyük mədəniyyət və ədəbiyyat xadimi olmuşdur) Qaraqalpaqstan Dil və Ədəbiyyat İnstitutu və «Qara qalpaq folkloru» seriyasının VI cildində 1980-ci ildə Nökişdə nəşr olunmuş dastan dörd fəsil və 17810 misradan ibarətdir. 4 «Qırx qız» dastanının, o cümlədən qaraqalpaq dastan- la rının tanınmış tədqiqatçılarından olan K.M.Maksetovun 1976-cı ildə Daşkənddə nəşr etdirdiyi «Qaraqalpaq eposu» Yüklə 8,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|