15
1.2. Shaxsda motivatsiya xususiyatlarini o’ziga xosligi.
Motivatsiya (lot. Movere — harakatga turtki berish) ichki va xorijiy
psixologiyaning fundamental muammolaridan biridir. Motivatsiya muammosining
murakkabligi va ko’p qirraliligi uning mohiyatini, tabiatini, tuzilishini, shuningdek,
uni o’rganish usullarini tushunishga yondashuvlarning ko’pligini belgilaydi (A.
Maslou, B. G. Ananiev, J. Atkinson, L. I. Bojovich, K. Levin, A. N. Leontiev, SL
Rubinshteyn, 3.Freyd va boshqalar).
Shaxsning tuzilishida (K.K. Platonovning fikriga ko’ra) shaxsning yo’nalishi
alohida ta’kidlanadi, bu odamning atrofidagi dunyoga munosabati bilan ifodalanadi,
bu birinchi navbatda ehtiyojlar bilan belgilanadi. Psixologiyada ehtiyoj shaxs
faoliyatining manbai sifatida qaraladi. Inson faoliyati atrof-muhit bilan muvozanatni
o’rnatishga, ta’sirga moslashishga, asosan o’zini o’zi boshqarishga, o’zini o’zi
saqlashga, o’zini o’zi rivojlantirishga, yangi narsalarni yaratishga va hokazolarga
qaratilgan bo’lishi mumkin.
Psixologlar sub’ektning tashkiliy darajasiga ko’ra xatti-harakatlar va
faoliyatdagi inson faoliyatining turli darajalarini tan oladilar: individual - shaxsiyat
- individuallik (B. G. Ananiev); organizm - individual - shaxs (M.G. Yaroshevskiy);
individual - sub’ekt - shaxs (Sh.A. Nadirashvili). Inson faoliyati darajalarini
tavsiflashning asosiy mezoni psixikaning ongsizdan ongligacha rivojlanishi
hisoblanadi. Ba’zi mualliflar o’ta ongli faoliyatni inson aqliy faoliyatining eng
yuqori darajasi deb atashadi (P.V.Simonov).
Shunday qilib, psixikaning faoliyati quyidagilardan iborat: birinchidan,
sub’ektiv obrazlar odamda aks ettirilgan ob’ektlardan alohida mavjud bo’ladi,
ikkinchidan, yangi obrazlar yaratiladi, kelajakdagi moddiy voqelik loyihalari,
uchinchidan, bu tasvirlar ularning moddiy tashuvchisiga ta’sir qilishi mumkin;
shaxsni harakatga undash, ularni tuzatish, tashqi va ichki muhit haqida ma’lumotga
bo’lgan ehtiyojni shakllantirish, atrofdagi dunyoni o’zgartirish. Shuni ta’kidlash
kerakki, insonning sub’ektiv dunyosi atrofdagi dunyodan farq qiladi. Hayotni
16
sub’ektiv ko’rish zarurati va qobiliyati ob’ektiv voqelikni aqliy tasvirga aylantirish
uchun ichki impulsni keltirib chiqaradi.
Aqliy faoliyatning belgilari sifatida irodaviy harakatlar (A.F.Lazurskiy,
M.Ya.Basov, P.P.Blonskiy), energiyaning namoyon bo’lishi va tarangligi
(V.M.Bexterev, V.Vundt), instinktlar, ongsizlik (V.M.Daugall, Z.Freyd)
hisoblanadi. reaktsiya, yaxlit xulq-atvor (K.N.Kornilov), ijtimoiy belgilar-
stimullarning shakllanishi va ishlatilishi natijasida yuzaga keladigan xatti-
harakatlarning turli shakllari (L.S. Vygotskiy), munosabatning mavjudligi (D.N.
Uznadze), diqqat (N.F. Dobrinin), kechikish refleksi (I.M. Sechenov) ), tashqining
ichki orqali sinishi (SL Rubinshteyn), munosabatlarning selektivligi va shaxsiyat
barqarorligi o’lchovi (AF Lazurskiy) va boshqalar.
Aqliy faoliyatning dinamik chegaralari asab tizimining turiga qarab
belgilanadi. Jumladan, G.Eyzenk “ekstravert va introvert xulq-atvorning asosini
markaziy nerv sistemasining tug’ma xususiyatlari, qo’zg’alish va tormozlash
jarayonlarining nisbati tashkil etadi” deb ta’kidlagan.
Xulq-atvorni, inson faoliyatini tartibga solish uning imkoniyatlari, ehtiyojlari,
yo’nalishlari, qadriyatlari va maqsadlari bilan belgilanadi. Masalan, ijtimoiy-
psixologik faoliyat bevosita odamlarning muloqot doirasi, munosabatlar uslubi,
birgalikdagi faoliyat doirasi, konflikt, yordam yoki qarshilik holatlari bilan tartibga
solinadi. Muloqot shakllarining maksimal xilma-xilligi natijasida xulq-atvor
standartlarining maqbul to’plami shakllanadi. Shunday qilib, biz, oxir-oqibat,
tartibga solish maqsadli, uyushgan aqliy faoliyatga imkon beradi degan xulosaga
kelishimiz mumkin.
Aqliy faoliyat insonning bevosita va bilvosita aks ettirishi, tartibga solish,
bashorat qilish, o’zini va boshqalarni faoliyatga undashidan iborat. Ijtimoiy-
psixologik faoliyat - bu shaxsning, guruhning umumiy aqliy faoliyati bo’lib, uning
mazmuni ijtimoiy ahamiyatga ega maqsadlar, qadriyatlar, tegishli xatti-harakatlar va
faoliyat normalari bilan tartibga solingan, bilish ob’ektiga va sub’ektning o’ziga
qaratilgan. Ijtimoiy faoliyat - bu aniq shaxsning ham, butun jamoaning ham
17
odamlarga, ham tabiat va jamiyatning ijtimoiy ahamiyatga ega barcha sohalariga
qaratilgan ijtimoiy ahamiyatga ega faoliyat turlarida ifodalangan faoliyati.
Shunday qilib, psixikaning ko’p funktsionalligi inson faoliyati turlarining
xilma-xilligiga mos keladi. Psixikani tashkil etuvchi xususiyatlarning o’zaro
bog’liqligi insonning xatti-harakati, faoliyat turlari, faoliyati shakllarini yaxlit
hodisaga aylantiradi va shaxs, uslub, xarakterning yo’nalishida namoyon bo’ladi.
Xususan, shaxsning yo’nalishini ko’rib chiqing. Shaxs shaxsining yo’nalishi
shaxs faoliyatini yo’naltiruvchi va vaziyatlardan nisbatan mustaqil bo’lgan barqaror
motivlar yig’indisi deb ataladi. Motiv - bu insonni faoliyatga undaydigan va uning
faoliyatiga ma’no beradigan narsa. Faoliyat - bu ong bilan tartibga solinadigan,
ehtiyojlar tomonidan yaratilgan va tashqi olamni va insonning o’zini bilish va
o’zgartirishga qaratilgan o’ziga xos inson faoliyati. Shaxs o’z faoliyati jarayonida
shakllanadi va namoyon bo’ladi. Faoliyatning asosiy tarkibiy qismlari maqsadlar,
motivlar va harakatlardir. Keling, ularni batafsil ko’rib chiqaylik.
Motivlar ikki guruhga bo’linadi: tashqi va ichki. Ichki motivlarga e’tiqod,
intilish, qiziqishlar kiradi. Tarbiyaning eng muhim muammolaridan biri sog’lom
manfaatlarni, birinchi navbatda, o’qish va kelajakdagi kasbiy faoliyatni
shakllantirish bo’lib qolmoqda. Qiziqishlar - bu har qanday sohada yo’naltirishga,
yangi faktlar bilan tanishishga, voqelikni to’liqroq aks ettirishga yordam beradigan
motivlar. Ya’ni, sub’ektiv gapiradigan bo’lsak, qiziqish ob’ekt haqida ko’proq bilish
istagida topiladi. Shunday qilib, qiziqishlar bilishning doimiy rag’batlantiruvchi
mexanizmi sifatida ishlaydi. Ular odamni unda paydo bo’lgan bilimga chanqoqni
qondirish yo’llarini faol ravishda izlashga majbur qiladi. Shu bilan birga,
qiziqishlarni qondirish kognitiv faollikning yuqori darajasiga mos keladigan
yangilarning paydo bo’lishiga olib keladi. Qiziqishlar barqarorligi, kengligi,
maqsadi, mazmuni bo’yicha tasniflanadi.
Maqsadlar asosidagi manfaatlarning farqi bevosita va bilvosita manfaatlarni
ochib beradi. Bevosita qiziqishlar muhim ob’ektning hissiy jozibadorligi tufayli
yuzaga keladi ("Men bilishga, ko’rishga, tushunishga qiziqaman", deydi odam).
Vositachi manfaatlar biror narsaning (masalan, ta’limotning) real ijtimoiy ma’nosi
18
va uning shaxs uchun sub’ektiv ahamiyati bir-biriga to’g’ri kelganda yuzaga keladi
(“Bu men uchun qiziq, chunki u mening manfaatlarimga to’g’ri keladi!” – deydi bu
holatda shaxs). Ishda va o’qishda hamma narsa bevosita hissiy jozibaga ega emas.
Shuning uchun mehnat jarayonini ongli ravishda tashkil etishda etakchi rol
o’ynaydigan bilvosita manfaatlarni shakllantirish juda muhimdir.
Kognitiv ehtiyojlar ob’ektlari va ularning haqiqiy ma’nosi mazmun jihatidan
qiziqishlarning farqini ochib beradi. Shuningdek, insonni nima qiziqtirishi, bu
ob’ektning ijtimoiy ahamiyati nimada ekanligi muhimdir. Shunday qilib, hozirgi
zamonning eng muhim ta’lim muammolaridan biri o’smirning faol bilim faoliyatini
rag’batlantiradigan qiziqishlarni shakllantirishdir.
Eng muhim xususiyatlardan yana biri barqarorlik darajasi bo’yicha
manfaatlarning farqidir. Qiziqishning barqarorligi - uning intensivligini uzoq
muddatli saqlash. Shuni ta’kidlash kerakki, o’smirlarning yoshga bog’liq
xususiyatlaridan biri - bu ehtirosli, ammo qisqa muddatli sevimli mashg’ulotlar
xarakteriga ega bo’lgan qiziqishlarning ma’lum bir beqarorligi. Lekin buning ijobiy
tomonlari ham bor. Xususan, u kasbni jadal izlashga hissa qo’shadi, qobiliyatlarning
namoyon bo’lishiga va ochilishiga yordam beradi.
Tashqi motivlar bolaga tashqaridan ta’sir qilganligi sababli, ular ko’pincha
ularning harakatlariga qarshilik ko’rsatish, ichki taranglik, boshqalarga nisbatan
nizolar bilan bog’liq. Bunday holda, ayniqsa, individual yondashuv zarur: o’qituvchi
har bir o’quvchining ushbu omillar ta’siriga o’ziga xos reaktsiyasini oldindan bilishi
kerak. Demak, ta’limning eng samarali vositalaridan biri bo’lgan rag’batlantirishdan
ham noto’g’ri foydalanish qiyinchiliklarni bartaraf etmasligi, balki yanada
kuchaytirishi mumkin. Masalan, o’quvchini haddan tashqari tez-tez maqtash
ko’pincha unda manmanlik va o’ziga qaramlikni shakllantiradi, boshqa talabalarda
esa hasad va g’azabni keltirib chiqaradi. Haddan tashqari yuqori darajadagi
intilishlarga ega bo’lgan talabani va undan ko’p - kam baholangan talabani
rag’batlantirish juda o’rtacha. O’zining akademik kechikishini engishga urinayotgan
istaksiz talaba eng kichik muvaffaqiyat uchun boshqalarga qaraganda ko’proq
ma’qullanishi kerak.
19
Shaxsning ob’ektga ta’siri doimo maqsadli tarzda sodir bo’ladi. Ongli
faoliyatning oldindan o’ylab topilgan natijasi maqsad deb ataladi. Uni amalga
oshirish muddati maqsadning murakkablik darajasiga bog’liq. Shuning uchun
faoliyatni prognoz qilish va rejalashtirish zarur bo’ladi. Bunda nafaqat yakuniy
maqsad, balki bir qator oraliq maqsadlar ham shakllanadi, ularga erishish istalgan
natijaga yaqinlashishga yordam beradi.
Shunday qilib, psixologiyada ehtiyoj faoliyatning ichki va tashqi sharoitlari
o’rtasidagi nomuvofiqlikni aks ettiruvchi shaxsning alohida ruhiy holati sifatida
qaraladi.
Ehtiyoj - biror narsaga bo’lgan ehtiyoj holati. Barcha tirik mavjudotlarning
ehtiyojlari bor. Ular tanani faollashtiradi, uni tanaga hozirgi vaqtda kerakli
narsalarni izlashga yo’naltiradi. Ehtiyojlarning asosiy xususiyatlari quyidagilardan
iborat: a) kuch, b) paydo bo’lish chastotasi, c) qondirish usullari, d) ehtiyojlarning
sub’ekt mazmuni (ya’ni, ushbu ehtiyojni qondirish mumkin bo’lgan ob’ektlarning
yig’indisi).
Demak, ehtiyojlar, motivlar va maqsadlar insonning motivatsion sohasining
asosiy tarkibiy qismlari hisoblanadi. Bundan tashqari, har bir ehtiyoj ko’plab
motivlarda amalga oshirilishi mumkin va har bir motiv turli maqsadlar to’plami
bilan qondirilishi mumkin.
Inson ehtiyojlari sohasini tavsiflovchi asosiy parametrlardan biri ierarxizatsiya,
ya’ni. tuzilmaning daraja tartibining xarakteristikasi. Ehtiyojlarning eng mashhur va
ko’p qirrali tasnifi Avraam Maslou tasnifidir. U ehtiyojlarning quyidagi turlarini
aniqlaydi.
Dostları ilə paylaş: |