30
2.2. O’smir yoshdagi bolalarda motivatsiya bo’yicha psixokorreksion ishlarni
tahlil qilish.
O’z-o’zini hurmat qilish shaxsning ongli hukmlarida namoyon bo’ladi, bunda
u o’z ahamiyatini shakllantirishga harakat qiladi. U har qanday o’zini tavsiflashda
yashirin yoki aniq mavjud. O’zini tavsiflashga bo’lgan har qanday urinish
umume’tirof etilgan me’yorlar, mezonlar va maqsadlar, yutuqlar darajalari haqidagi
g’oyalar, axloqiy tamoyillar va xatti-harakatlar qoidalari bilan belgilanadigan
baholash elementini o’z ichiga oladi.
O’smirning ichki dunyoqarashidagi o’zgarishlar bo’yicha olib borilgan
tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, axborot manbasiga qanchalik ko’p ishonch bo’lsa, u
o’quvchining o’z-o’zini anglashiga shunchalik ta’sir ko’rsatishi mumkin. Bu
o’quvchilarning o’zini o’zi qadrlashini shakllantirishda o’qituvchilarning
ayniqsa
muhim rolining sabablaridan biridir. O’smirning o’zi haqidagi g’oyalari o’qituvchi
va ota-onadan olgan o’qish natijalariga berilgan baholar va reaktsiyalar asosida
shakllanadi. O’smirga qaratilgan bu qiymat mulohazalari oqimi qanchalik doimiy
bo’lsa, ularning unga ta’siri shunchalik aniq bo’ladi va uning o’quv faoliyati
darajasini taxmin qilish osonroq bo’ladi. "O’rtacha"
talabalar guruhida qiymat
mulohazalari eng kam samarali hisoblanadi, chunki salbiy va ijobiy reaktsiyalar bir-
birini muvozanatlashtiradi. Shuni ta’kidlash kerakki, o’z-o’zini hurmat qiladigan
odamlar ko’p hollarda o’zlarining tajribalarini ijobiy o’zini-o’zi imidjini saqlab
qolishga yordam beradigan tarzda qabul qiladilar va qadrlaydilar. Aksincha, o’zini
past baholaydigan odamlar u yoki bu muvaffaqiyatsizlikka shunday munosabatda
bo’lishadiki, bu o’z-o’zini anglashni yaxshilashni qiyinlashtiradi.
Ko’pincha o’smirga ijobiy ta’sir ko’rsatish orqali o’z-o’zini
past hurmat
qilishni osonlikcha oshirish mumkin, deb oddiygina ishonishadi. Biroq, o’smirning
maqtovni kutganidek qabul qilishiga kafolat yo’q. Uning bunday xatti-harakatlarini
talqini kutilmaganda salbiy bo’lib chiqishi mumkin. Bu harakat boshqa
o’quvchilarning ko’ziga qanchalik ijobiy ko’rinishidan, o’qituvchining o’zi unga
qanchalik samimiy ezgu niyatlarni qo’yishidan qat’i nazar, o’smir har qanday
31
holatda ham salbiy munosabatda bo’lishi mumkin. Shuning uchun bolada erta
bolalikdanoq ijobiy o’zini o’zi tasavvur qilish juda muhimdir.
Chet el psixologiyasida o’z-o’zini anglashni o’zgartirishga
qaratilgan eng
mashhur texnika K. Rojersning insonga yo’naltirilgan psixologiyasidir. K. Rojers
shaxsiy o’zgarish uchun zarur bo’lgan shartlarni aniqladi:
1. Empatiya - terapevtning bemorning ichki dunyosini ijobiy idrok etishga
qaratilganligi. Empatiya o’smirga yolg’iz emasligini, uni kimligi uchun tushunish
va qabul qilish hissini beradi.
2. Shartsiz ijobiy munosabat - bu insonning o’zini ijobiy yo’nalishda tushunish
va o’zgartirish salohiyatiga ega ekanligiga asosiy e’tiqoddir. O’zining
yaxshi
ishlayotganiga ishonchi komil bo’lgan o’smir o’z imkoniyatlarini kamsitishga moyil
emas va zavq bilan o’rganishga tayyor. Bu o’smirda ijobiy o’zini o’zi anglashning
eng muhim shartidir. Biroq, qabul qilish, shuningdek, qiyinchiliklarni anglash va o’z
imkoniyatlarining cheklovlarini tushunishni anglatadi.
Yuqori o’z-o’zini hurmat qilishning rivojlanishi ikki mexanizm orqali sodir
bo’ladi:
1. O’smir o’zining zaif tomonlarini ko’rsatsa yoki muhokama qilsa, uni rad
etishdan qo’rqmaydi.
2. U muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklaridan qat’i nazar, uni yaxshi qabul
qilishiga ishonchi komil, boshqalar bilan tenglashtirilmasligi, alamli nomutanosiblik
hissini keltirib chiqaradi.
Oxir oqibat, o’z-o’zini anglashni rivojlantirishning asosiy maqsadi o’smirning
o’zi uchun qo’llab-quvvatlash, motivatsiya va dalda manbai bo’lishiga
yordam
berishdir.
Talabaning o’zini o’zi qadrlashi ko’p jihatdan jurnalda berilgan baholarga
bog’liq. Biroq, og’zaki mulohazalar talabaning o’zini o’zi qadrlashida ustun rol
o’ynashi mumkin, chunki ular ko’proq labil, hissiy rang va tushunarli.
O’qituvchilarning aksariyati talabalar har doim o’z baholari bilan rozi bo’lishadi,
deb hisoblashadi, shuning uchun o’qituvchilar ularni kamdan-kam tahlil qiladilar.
Shu
bilan birga, o’quvchiga o’z fikrini himoya qilish imkoniyatini berish va
32
o’smirning fikrlashiga xushmuomalalik bilan yo’naltirish orqali o’qituvchi uning
o’zini o’zi qadrlashiga yordam beradi. Jurnalda qo’yilgan baho nafaqat yakuniy
natijani, balki unga erishishda talabaning hissasini ham hisobga olishi kerak.
O’qituvchi tomonidan berilgan baho talabani rag’batlantiradi va uning o’zini
adekvat qadrlashini saqlaydi. O’qituvchini tanqid qilish umuman uning shaxsiyatiga
emas, balki o’quvchining individual harakatlariga yoki harakatlariga bog’liq bo’lishi
kerak. Shunda eng past baho o’smir tomonidan uning shaxsiyatiga tajovuz sifatida
qabul qilinmaydi.
N.A.Menchinskaya, o’smirlarda o’zini o’zi qadrlashning pasayishiga yo’l
qo’ymaslik uchun, kichik yoshdagi bolalarga nisbatan o’qituvchilarning
rolini
yomon ishlaydigan o’qituvchilarga ishonib topshirishni maqsadga muvofiq deb
hisoblaydi. Shunda talaba o’z bilimidagi bo’shliqlarni to’ldirishga muhtoj bo’ladi va
bu faoliyatdagi muvaffaqiyat o’smirning o’zini o’zi qadrlashini normallashtirishga
yordam beradi.
L.P.Grimak o’smirda o’ziga bo’lgan ishonchni shakllantirish uchun unda uning
qobiliyatlari va ularga mos keladigan intilishlariga mos keladigan ichki
munosabatlarni rivojlantirishni taklif qiladi. Ushbu rivojlanish mexanizmi ularning
yutuqlari va muvaffaqiyatsizliklarini oqilona tahlil qilishdir. Muvaffaqiyatni
shunchaki tasodifga bog’lab bo’lmaydi - bu muvaffaqiyatlarning
kelib chiqishini
aniqlash kerak. Muvaffaqiyatsizlik sabablari ham tekshirilishi va keyinroq hisobga
olinishi kerak.
Dostları ilə paylaş: