Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti

NAZORAT SAVOLLARI:

1. Mustaqillik arafasida respublikada o’zlikni anglash borasida qanday ijtimoiy-siyosiy ishlar amalga oshirildi?
2. Mustaqillik tarixiy ehtiyoj ekanligini asoslang?
3. O’zbekiston SSR Oliy Kengashining 1991-yil 31-avgustdagi navbatdan tashqari VI sessiyasida qabul qilingan “Ozbekiston respublikasining davlat mustaqilligi to’g’risida”gi Bayonotning mazmun va mohiyati haqida gapirib bering.
4. Mustaqillikning ilk davrida davlat suverenitetini mustahkamlash borasida qanday ishlar amalga oshirildi?
5. O’zbekistonning davlat mustaqilligini qo’lga kiritishida Islom Karimovning xizmatlari va o’rni haqida gapirib bering.


5-MAVZU-O’ZBEKISTONNING O’ZIGA XOS ISTIQLOL VA TARAQQIYOT YO’LI

Reja:
1. Mustaqil taraqqiyotning dastlabki bosqichidagi muammolar. O’zbekistonning o’ziga xos taraqqiyot yo’lini tanlashi.

2. Taraqqiyotning “O’zbek modeli” va uning o’ziga xos xususiyatlari. O’zbekistonning ijtimoiy-siyosiy rivojlanish strategiyasi: yangilanish va taraqqiyot yo’li.
3. O’zbekistonning iqtisodiy mustaqilligini ta’minlashga qaratilgan strategiya asoslari. Mustaqillik me’yoriy-huquqiy asoslarining yaratilishi.
4. Yangi Konstitusiyaning qabul qilinishi va uning tarixiy ahamiyati. Davlat ramzlari.


Tayanch tushunchalar: Mustaqillik, taraqqiyot, strategiya, me’yoriy-huquqiy asoslarning yaratilishi, demokratiya, Konstitutsiya, islohot, xususiylashtirish, «O’zbek modeli», ko’p ukladli iqtisod, ijtimoiy taraqqiyot, «Shved modeli», «Amerika modeli», «Yapon modeli», sivilizatsion yondashuv, fuqarolik, klassik o’tish yo’li, demokratik qadriyatlar.


1. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so’ng, kelajakka qanday yo’ldan borishi masalasi kun tartibiga qo’yilgan eng dolzarb masalalardan biri bo’ldi. Buning bir qator ob’ektiv va sub’ektiv sabablari mavjud. Uning ob’ektiv sabablaridan biri jahonda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning barcha davlatlarga mos keladigan biron-bir tayyor andozaning yo’qligi va bo’lishi ham mumkin emasligi edi. Ikkinchi ob’ektiv sabab-ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan tuzumga xos ijtimoiy munosabatlar va qoidalar endilikda respublikada barpo etilayotgan yangi ijtimoiy yo’naltirilgan, bozor iqtisodiyotiga asoslangan huquqiy demokratik davlat manfaatlariga mos kelmasligi edi. Mulkchilik va uni boshqarish, ishlab chiqarishdagi inson omilini ortishini hisobga olgan holda davlatni boshqarishning butunlay yangi shaklini vujudga keltirish zarur edi.
Mustaqillikning demokratik asoslarini chuqurlashtirish va muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun O’zbekiston aynan shu yo’lni tutdi. Natijada demokratiya mamlakatimiz miqyosida nazariyadan amaliyotga yoki mavhumlikdan «O’zbekiston modeli»ga aylandi.
Sobiq Ittifoq doirasida aynan o’sha kezlarda suveren O’zbekistonning tashkil etilganligi milliy davlat qurilishidagi boy tajriba va an’analarga tayangan holda xalqning o’z taqdiri va kelajagini belgilashdan iborat burchi, huquqi va shuningdek o’sha davrdagi mamlakat rahbarining o’z xalqi kelajagi uchun tarixiy mas’uliyatni chuqur his etganligining isboti edi.
Davlat mustaqilligining qo’lga kiritilishi O’zbekistonda bozor munosabatlariga o’tish uchun qulay sharoit va keng imkoniyatlar yaratdi. Bizning diyorimizda bozor munosabatlari yangilik emas. Ming yillar davomida ajdodlarimiz, hunarmandlar ishlab chiqargan ajoyib mahsulotlarini, tabiiy boyliklarini dunyoning to’rt tomoniga chiqarib savdogarlik qilgan, mol almashgan.
2. O’zbekistonning boy imkoniyatlari, geopolitik sharoitidan foydalanib o’zimizning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot yo’limizni belgilash dastlabki kunlarning eng muhim vazifasi bo’lib qoldi. O’zbekiston tanlagan islohot yo’li ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodini shakllantirishga qaratildi.
Bozor munosabatlariga asoslangan demokratik jamiyat qurishning asosiy yo’nalishlari I. Karimov tomonidan ishlab chiqilib, dunyodagi rivojlangan mamlakatlarning yirik mutaxassislari, davlat arboblari tomonidan tan olindi va o’zining hayotiyligini namoyish etdi. Bu tamoyillarning asosiy mazmuni quyidagilardan iborat:
- iqtisod siyosatdan ustun turib, mafkuraviy tazyiqlarsiz, o’ziga xos ichki qonunlarga muvofiq rivojlanmog’i kerak;
- davlat bosh islohotchi o’rnida bo’lib, u islohotlarning ustuvor yo’nalishlarini belgilab berishi va ularni izchillik bilan amalga oshirishi lozim;
- bozor munosabatlariga o’tish qonun ustuvorligini talab qiladi. Butun xalq tomonidan qabul qilingan Konstitutsiya va qonunlarga amal qilinishi shart;
- bozor munosabatlarini joriy etish bilan bir vaqtda aholini himoya qilishning kuchli ijtimoiy siyosatini o’tkazish;
- ijtimoiy islohotlarning rivojlanib borishi va yo’nalishini belgilab beruvchi tamoyillardan biri bozor iqtisodiyotiga o’tish evolyutsion yo’l bilan, bosqichma-bosqich amalga oshirilishi zarur.
Yangi iqtisodiy munosabatlarga o’tish tamoyillari asosida g’oyat mas’uliyatli va murakkab vazifa – iqtisodiy islohotlar strategiyasi ishlab chiqildi. Iqtisodiy strategiyaning boshlang’ich nuqtasi ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlarning pirovard maqsadini belgilab olishdan iboratdir. Bu vazifa markazlashtirilgan, ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor munosabatlariga, bir sifat holatidan ikkinchi sifat holatiga o’tishdan iboratdir.
Bozor islohotlarini amalga oshirish dasturiga ko’ra ustuvor vazifalar bosqichma-bosqich hal qilinadi.
Birinchi bosqichda totalitar tizimdan hozirgi zamon bozor munosabatlariga o’tish davridagi bir-biriga bog’liq ikki vazifani bir vaqtda hal qilishga to’g’ri keldi: ma’muriy buyruqbozlik tizimining og’ir oqibatlarini tugatib, iqtisodni barqarorlashtirish va bozor munosabatlarining negizini shakllantirish. Bu bosqich jarayonida iqtisodiy islohotning g’oyat muhim yo’nalishlari belgilab berildi:
- o’tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish, islohotlarning qonuniy-huquqiy bazasini mustahkamlash va rivojlantirish;
- qishloq xo’jaligida mulkchilikning yangi shakllarini vujudga keltirish;
- ishlab chiqarishning pasayib borishiga barham berish.
Iqtisodiy islohotlarni huquqiy asoslovchi qonun-qoidalar yuridik tashkilotlar va yetuk olimlar tomonidan tayyorlandi va jahonning yirik mutaxassislari tomonidan quvvatlanib tan olindi.
Dastlabki vaqtning o’zida iqtisodiy munosabatlarning huquqiy negizini barpo etadigan 100 ga yaqin asosiy qonun hujjatlari qabul qilingan. Iqtisodiy islohot, tadbirkorlik va chet el investitsiyalari bo’yicha maxsus idoralararo kengash tuzildi. Bozor munosabatlariga o’tishning asosiy shartlaridan biri mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish amalga oshirildi. Bu bilan davlat monopoliyasi tugatilib, ma’muriy buyruqbozlik tizimi buzildi va bozor iqtisodiyotiga asos solindi, xususiy mulkdorlarning keng qatlami shakllantirildi va xorijiy sarmoyadan foydalanib, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish orqali aholining turmush darajasi yaxshilana boshladi.
Mulkni xususiylashtirish va ko’p ukladli iqtisodni shakllantirish O’zbekistonda o’ziga xos yo’l bilan amalga oshirildi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan maqsad:
1. Davlat monopoliyasini tugatib, ma’muriy buyruqbozlik tizimiga barham berish va bozor iqtisodiyotiga asos solish;
2. Xususiy mulkdorlarning keng qatlamini shakllantirish;
3. Xorijiy sarmoyadorlarga keng yo’l ochish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va aholining turmush tarzini yuksaltirishdan iborat.
1992-1993 yillar xususiylashtirishning birinchi bosqichida “kichik xususiylashtirish” amalga oshirildi. Buning oqibatida asosan maishiy xizmat va savdo korxonalari, transport va qurilishning kichik korxonalari, davlat sanoat va mahsulot qayta ishlash korxonalari mulk shaklini o’zgartirdi. Bular mulkning ijara, jamoa va aksiyadorlik shakliga aylantirildi. Uy-joylar keng miqyosda xususiylashtirilib, aholining ayrim qismiga tekin, boshqa qismiga esa arzon narxda xususiy mulk etib berildi.
Dastlabki davrda agrar sohada ham islohotlar amalga oshirildi. Natijada qishloq xo’jaligida 770 kolxoz va davlat xo’jaliklari xususiylashtirildi, jamoa va ijara xo’jaliklariga aylantirildi. Lekin qishloqda bu jarayon sekin kechdi va qiyinchiliklarni bartaraf etishga to’g’ri keldi. Agrar sohadagi byurokratik boshqaruv tizimining har xil to’siqlari qishloqda islohotning borishiga xalaqit berardi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish jarayonining birinchi bosqichidagi eng muhim xulosa mulkdorlar sinfining shakllana boshlagani, xususiylashtirish mexanizmining ishlab chiqilishi, iqtisodiy islohotlarga nisbatan kishilar psixologiyasi va munosabatining o’zgarishi bo’ldi.
Mustaqillik yillari yuz bergan tub o’zgarishlardan biri mamlakatda ikki yo’l bilan mulkdorlar sinfi shakllana boshladi. Birinchidan, kichik korxonalar va xususiy tadbirkorlikni keng rivojlantirish, ikkinchidan, pul mablag’larini omonat kassalari yoki banklariga qo’yish, qimmatbaho qog’ozlarga aylantirish yo’li bilan. Iqtisodiy jihatdan erkin bo’lgan mulkdor o’z boyligini ko’paytirishdan manfaatdor bo’libgina qolmay, balki butun mamlakatni boyitishga ham qodir bo’ldi.
Davlat mulkini xususiylashtirishning ikkinchi bosqichi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994-yil 21-yanvardagi “Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish va tadbirkorlikni rivojlantirishning chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori asosida olib borildi. Bu davrda ochiq shakldagi aksiyadorlik jamiyati qurish, korxonalar aksiyasini chiqarish, auksion (kim oshdi) savdosi orqali davlat mulkini shaxslarga sotish, qimmatbaho qog’ozlarni chiqarish va xususiylashtirishni yoppasiga olib borish uchun sharoit yaratish ishlari amalga oshirildi.
Aloqa, transport, geologiya, qidiruv yoqilg’i-energetika komplekslari xususiylashtirilmadi. Ayrim sohalarda - kimyo, oltin qazish, paxta tozalash, tog’-kon sanoatida 51 foiz aksiya davlat ixtiyorida qoladigan bo’ldi.
Ma’lumki, dunyo davlatchiligi tarixiy rivojlanishida boshqaruvning asosan ikki shakli – monarxiya va respublika usullari mavjud. Respublika boshqaruvi o’z navbatida parlamentar va prezidentlik respublikalari ko’rinishlariga ega. Prezidentlik Respublikasi hozirgi kunda eng ko’p tarqalgan davlat boshqaruvi shaklidir.
Mustaqil taraqqiyot yo’liga chiqqan O’zbekiston uchun eng asosiy, bosh masala milliy davlatchilik poydevorini barpo etish, mustaqillikning siyosiy-huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy asoslarini yaratish edi. Mazkur masalaga mustaqillikka erishgan barcha mamlakatlar turli davrlarda duch kelishgan va ular bu masalani turlicha hal etishgan. Shu sababli ilmiy adabiyotlarda ijtimoiy taraqqiyotning «Shved modeli», «Amerika modeli», «Yapon modeli» kabi tushunchalar ishlatilmoqda. Mazkur tushunchalar zamirida muayyan mintaqa yoki mamlakatlar ijtimoiy taraqqiyotida siyosiy-iqtisodiy islohotlarning qaysi yo’ldan, qay yo’sinda amalga oshirilishi bilan bir-biridan farqlanadi.
1991-yil 31-avgustda O’zbekistonda davlat mustaqilligining e’lon qilinishi respublikaning yangi Konstitutsiyasi yaratilishini taqozo etdi. 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi yangi milliy davlatchilikning konstitutsiyaviy poydevori bo’lib qoldi.
Bu Konstitutsiya avvalo, o’zbek davlatchiligining tarixiy tajribasi va an’analariga tayanib, milliy davlatchilikning yangi asosda ijodiy rivojlanishini ta’minlab beruvchi siyosiy-huquqiy hujjatdir.
Mustaqil O’zbekiston Konstitutsiyasi demokratiya va inson huquqlarining jahonda e’tirof etilgan qoidalariga to’la mos bo’lib, mamlakatimizda keng ko’lamli ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy islohotlar o’tkazish uchun huquqiy zamin bo’lib xizmat qiladi.
Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlangan keng ko’lamli islohotlar mamlakatimiz taraqqiyotining strategik maqsadi – demokratik huquqiy davlat va bozor iqtisodiyotiga asoslangan adolatli jamiyat qurishga qaratilgan edi.
Mazkur islohotlar mamlakatimizda O’zbekistonning Birinchi Prezidenti tomonidan yaratilgan beshta tamoyilga asoslanib amalga oshirila boshlandi. Bu tamoyillar quyidagilardan iborat:
iqtisodiyot siyosat ustidan hukmron bo’lishi, u har qanday mafkuradan ozod bo’lishi lozim. Iqtisodiyot o’z qonuniyatlariga asoslanib rivojlanishi kerak;
iqtisodiyotni boshqarishda, ayniqsa yangi bozor iqtisodiyotiga o’tilayotganda, davlat bosh islohotchi bo’lib, uning boshqaruv tizimini qo’ldan chiqarmasligi kerak;
konstitutsiya va qonunning ustunligi. Unga barcha barobar, hayotimizning turli sohasida rioya etishi kerak;
kuchli ijtimoiy siyosat yuritish. Bu bozor iqtisodiyoti yo’lidagi eng muhim vazifadir;
bozor iqtisodiyotiga o’tishda shoshmashosharliksiz, bosqichma-bosqich amalga oshirilmog’i lozim.
Mazkur tamoyillar «O’zbek modeli» sifatida jahonda e’tirof etilgan O’zbekiston mustaqil taraqqiyot yo’lining g’oyaviy-nazariy negizi bo’lib xizmat qildi. O’zbekistonning o’ziga xos va o’ziga mos yo’li bo’lgan «O’zbek modeli» mamlakat taraqqiyotining har bir bosqichida, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy islohotlarning xususiyatlaridan kelib chiqib, ijodiy rivojlantirildi. I.A.Karimov O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi ma’ruzasida «Biz avvalgidek, davlat va jamiyatni isloh etish hamda modernizatsiya qilishda «O’zbek modeli»ning muhim tarkibiy qismi bo’lgan bosqichma-bosqichlik tamoyiliga bundan keyin ham amal qilamiz», deb ta’kidlagan edi.
Umuman, «O’zbek modeli» O’zbekistonning o’ziga xos bo’lgan taraqqiyot yo’li bo’lib, bu yo’l mamlakatimizning tarixiy-milliy xususiyatlarini, geografik va demografik shart-sharoitlarni hisobga olgan, respublikaning bosh, strategik maqsadi sari yo’naltirilgan, islohotlarning har bir bosqichida ijodiy rivojlanib boruvchi dasturulamal bo’ldi.
O’tish davri barcha mustaqillikka erishgan davlatlarning yuksak taraqqiyotiga erishish jarayonidagi o’ziga xos oraliq muhlat hisoblanadi. U har qanday davlat uchun umumiy qonuniyatdir. Chunki davlatlar vujudga kelishi bilanoq, birdaniga yuksak taraqqiyot darajasiga ko’tarila olmaydi, balki har bir davlat, eng avvalo, shakllanadi va ma’lum tarixiy taraqqiyot bosqichlarini o’z boshidan o’tkazadi. Ma’lumki, har bir davlatning vujudga kelish, rivojlanish va yuksak darajaga ko’tarilish jarayonlari olimlar tomonidan o’rganilgan va bugungi kunda o’rganish davom etmoqda.
O’tish davri haqidagi turli qarashlar tizimi nazariya hisoblanadi. Ular asosida umumlashgan nazariyalar shakllanadi. Qarashlar turli-tuman, hatto ular bir-biriga qarama-qarshi bo’lishi ham mumkin. Eng muhimi, ularni tahlil qilish asosida ilmiy xulosalar ishlab chiqiladi. Xulosalarning ilmiyligi esa ularning moddiy kuchga aylanishida o’z ifodasini topadi. Ya’ni, o’tish davri haqidagi nazariy qarashlar real hayotda o’z ifodasini topsa, amaliyotda o’z samarasini bersagina, ilmiy xulosa darajasiga ko’tariladi. Ana shu ma’noda ham, o’tish davri nazariyasi deganda, mamlakatlarning ma’lum bir ijtimoiy taraqqiyotidan ikkinchisiga o’tish uchun zarur bo’lgan oraliq bosqichlar natijasi haqida shakllangan qarashlar tizimi tushuniladi.
Berilayotgan bu ta’rif o’tish davrining mohiyatini o’rganish asosida shakllangan qarashlar natijasi o’laroq yuzaga keldi. O’tish davri haqida turli-tuman fikrlar bo’lishiga qaramasdan uni bir tizimga keltirish, umumlashtirish asosida shakllangan ta’riflar bugungi kungacha deyarli uchramayotganligi sababli, «o’tish davri nazariyasi»ga yuqorida berilayotgan ta’rifni boshqalari bilan taqqoslash imkoniyati ham cheklanganligini nazarda tutish lozim.
Ana shuni hisobga olgan holda, o’tish davrining o’zi haqidagi fikrlar mohiyatini aniqlash va uning xulosalariga asoslanib, tegishli nazariyalar ishlab chiqish mumkin bo’ladi.
O’tish davriga munosabat bildirgan germaniyalik olim Leonid Levitin shunday yozadi: «Odatda, «o’tish davri» so’zlarini aynan tushunib, uni o’tish va kelajak oralig’idagi bugun deb o’ylaydilar. O’tish davrining paydo bo’lishida, bunday qarashlarga ko’ra, o’tmish-sabab, kelajak esa – maqsad tarzida voqe’ bo’ladi».
Shu muallifning yana bir muhim xulosasi mavjudki, u ham e’tiborga loyiq. Jumladan, u shunday yozadi: «Tabiiyki, o’tish davrlari turli xildagi tartibsiz jarayonlar, mavhumotliklar bilan to’la. Kimdir bunday davrlarni «daryo bo’ylab uzala tushgan ko’prik» deb, o’xshatib ta’riflagan edi».
S.Abduxoliqovning fikricha, «ijtimoiy taraqqiyot bir tamaddundan ikkinchi tamaddunga o’tish, birinchi namunadagi madaniy borliqdan ikkinchi namunadagi madaniy borliqqa o’sib o’tish tarzida yuz beradi».
Totalitar tizimdan demokratik jamiyatga o’tish qaysi sohada yuz berishiga qarab, uning ma’no-mazmunini aniqlash mumkin bo’ladi. Demokratik taraqqiyot bosqichiga o’tish, uning muqarrarligini hisobga oladigan bo’lsak, uning zarurligini inkor etib bo’lmaydi. Chunki jamiyat ham inson kabi yuzaga kelganidanoq yuksak kamolot darajasiga ko’tarila olmaydi, balki ma’lum bosqichlarni bosib o’tishi zarur bo’ladi. Hamma masala mana shu bosqichlarning o’ziga xosligini, ularda mavjud bo’ladigan muammolar ko’lamini aniqlash va hal qilish mexanizmlarini ishlab chiqish bilan bog’liq. Ammo bu – jo’n, oson ish emas. Chunki jamiyatning bir bosqichdan ikkinchisiga o’tish jarayoni keng ko’lamdagi vazifalarni qamrab oladi. Ularni amalga oshirishda nafaqat ob’ektiv, ayni paytda, sub’ektiv omillarini ham hisobga olish zarur. Ularning o’tish davridagi o’zaro aloqadorligi va munosabati alohida e’tiborga molik. Shuning uchun ham, o’tish davri haqida fikr yuritganda faqat jamiyatning demokratik tizimga o’tish xususiyati bilan cheklanmasdan, balki ungacha jamiyatlar bir bosqichdan ikkinchisiga o’tishi uchun zarur bo’lgan oraliq ham nazarda tutilmoqda.
Masalaga bunday yondashuv jamiyat taraqqiyotiga nisbatan sivilizatsion yondashuvni talab etadi. Ya’ni, jamiyatning bir bosqichdan ikkinchisiga o’tishi inson turmushida, uning tafakkurida, jamiyatning moddiy, siyosiy va ma’naviy-ma’rifiy hayotida sodir bo’ladigan o’zgarishlar darajasini aniqlash mezonlarini belgilash zarur.
Bugungacha demokratik tamoyillar asosida rivojlanayotgan mamlakatlarning o’tish davri tajribalariga asoslanib, bu davrning 3 ta asosiy yo’li yoki modeli shakllanganligini ta’kidlash mumkin.
Uning birinchisi klassik an’anaviy yo’l hisoblanadi. Klassik yo’l deganda, insoniyatning demokratik taraqqiyot yo’liga o’tishning dastlabki shakli va uning dunyodagi ko’pchilik mamlakatlar taraqqiyotida samara bergan andozasi tushuniladi.
Klassik o’tish davrining boshlanishi kapitalistik munosabatlarning yuqori bosqichi, uning iqtisodiyotida islohotlar o’tkazmasdan taraqqiy qilishiga imkoniyat yetmay qolishi oqibatida yuzaga keladi.
Inqilobiy yo’l uchun zarur bo’lgan asosiy omillar qatorida:
a) sobiq tuzum sharoitida xususiy mulk kurtaklarining saqlanib qolganligi;
b) demokratik qadriyatlarning kurtaklari mavjudligi;
v) mamlakat hayotini demokratik tamoyillar asosida qayta qurishga qodir bo’lgan intellektual salohiyatining yetarli bo’lishi;
g) aholining ma’lum bir qismi ana shu demokratik jarayonga hech bo’lmaganda moyil bo’lishi kabi jihatlar hal qiluvchi omildir. Ularning har biri inqilobiy yo’l uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Masalan, intellektuallarning rolini olib ko’raylik. Ular mamlakat hayotida bo’ladigan har bir o’zgarishni yuzaga keltiruvchi asosiy qudrat hisoblanadi. Xalq hokimiyatidan ko’ra, ularga ko’proq ishonadi va ergashadi. Shu ma’noda ham, ular ommani uyushtiradi va demokratik jarayonlarga yo’naltiradi. Shuning bilan birga intellektuallarning o’zi ham demokratik jarayonlarning murakkab muammolarini hal qilishda bardosh bera oladigan, uyushgan kuch darajasiga ko’tarilgan bo’lishi lozim.
Evolyutsion yo’lning klassik (an’аnaviy) yo’ldan farqli tomonlari mavjud. Ular quyidagilardan iborat:
Birinchidan, klassik yo’ldan rivojlanib borish istagi demokratik qadriyatlar mavjud jamiyatda yuzaga keladi. Bunda faoliyat ko’rsatayotgan tuzumning taraqqiy qilishi, mulk egalarining oddiy xalqning ehtiyojlarini qondirishga yo’naltirilib boriladi. Uning o’ziga xos xususiyati, har ikki tomonning ham manfaatdorligidadir. Bunday sharoitda demokratik qadriyatlar ijtimoiy-siyosiy munosabatlarni ma’rifatlashtirish tufayli xalq farovonligini ta’minlash omiliga aylanib qoladi. Hozirgi davrda ko’pchilik mamlakatlar evolyutsion yo’l totalitarizm yoki diktaturalar hukmronligini barbod etishning birdan-bir to’g’ri yo’li ekanligini tasdiqlamoqda. Ayniqsa, o’rtacha rivojlangan mamlakatlarning demokratiyaga o’tishi uchun xos bo’lgan bu yo’l mamlakatlar hayotida keskin o’zgarishlarni amalga oshirishning imkoniyatlari bo’lmaganligi bilan ham bog’liqdir.
Ikkinchidan, klassik o’tish yo’lida aholining dunyoqarashi o’zgarib borishini taqozo qilgan bo’lsa, totalitarizm – ommaning ongini to’laligicha o’z manfaatlariga boysundirgan jamiyat bo’lganligi uchun ham uni birdaniga demokratiyaga moslashtirish nihoyatda murakkab kechadi. Chunki ongni o’zgartirish qisqa vaqtda amalga oshadigan jarayon emas, u jamiyat hayotida bo’ladigan o’zgarishlarga mos ravishda sodir bo’ladi.
Uchinchidan, klassik o’tish uchun xos bo’lgan kapitalistik munosabatlar sharoitida demokratiyaga o’tishda eski tuzum xavf tug’dirmaydi, balki u o’rnini taraqqiyot qilayotgan yangi demokratik munosabatlarga bo’shatib bera boshlaydi.
O’tish davrining umumiy qonuniyatlari O’zbekiston uchun ham umumiylikka egadir. O’tish davrining boshlanishi amaldagi siyosiy hokimiyatning tugatilishi, uning zaminida iqtisodiy sohadagi islohotlarning amalga oshirilishi uchun zamin tayyorlash va oldingi tizimning mavjud ma’naviy-mafkuraviy zo’ravonligidan qutilish bilan xarakterlanadi. Ular qaysi darajada bo’lishidan qat’iy nazar, demokratik tamoyilllar asosida rivojlanish yo’lini tanlagan barcha mamlakatlar uchun umumiy zaruriyat hisoblanadi. Ammo hamma masala o’tish davri mobaynida amalga oshiriladigan vazifalar strategiyasini belgilash, ularni hal qilishning mexanizmlarini ishlab chiqish va ularni reallikka aylantirish kabilarda har bir mamlakatning o’ziga xos xususiyatlari mavjud bo’ladi. Bir mamlakatning yoxud bir necha mamlakatlarning o’tish davrida qo’llanilgan tajribalarni aynan ikkinchi mamlakat qo’llay olmaydi. Chunki demokratik jamiyatga o’tishda nafaqat mamlakatlarning taraqqiyot darajalari belgilovchi ahamiyatga ega bo’ladi, xuddi shuningdek, har bir mamlakatda yashayotgan xalqning mentalitetini hisobga olish ham muhim ahamiyatga molikdir. Uni hisobga olmaslik esa pirovard maqsadga erishish imkonini bermaydi. Shu sababdan ham O’zbekistonda uning o’ziga xos va o’ziga mos bo’lgan evolyutsion tadrijiy yo’li ishlab chiqildi. Bu yo’lning O’zbekiston uchun eng maqbul yo’l ekanligi Prezident Islom Karimov tomonidan ilmiy asoslandi va uning kontseptual g’oyalarini fundamental tarzda bosqichma-bosqich amalga oshirishga kirishildi.
Bu yo’l Prezident tomonidan ishlab chiqilgan besh tamoyilda o’z ifodasini topdi. Xuddi ana shu tamoyillarni tavsiflab, Prezident shunday ta’kidlangan edi: «Shuni alohida ta’kidlash zarurki, soxta inqilobiy sakrashlarsiz, fojeali oqibatlarsiz va kuchli ijtimoiy larzalarsiz, evolyutsion yo’l bilan normal, madaniyatli taraqqiyotga o’tish – tanlab olingan yo’lning asosiy mazmuni va mohiyatidir».
Bu bosh g’oyani Prezident Islom Karimov jahon mamlakatlarining tajribalarini chuqur tahlil qilish asosida ilgari surdi va O’zbekistonga xos o’tish davri modelini ishlab chiqishda uning dunyodagi birorta ham davlatlardagi modellariga aynan o’xshamasligiga asosiy e’tiborni qaratdi.
U mamlakatimiz o’z mustaqilligini endigina qo’lga kiritgan va mustaqillikka qarshi xavf hali batamom tugamagan sharoitda – 1992 yilda bu kontseptual g’oyani ilgari surdi. O’zbekistonning chinakam mustaqilligiga erishishdan iborat o’z yo’li respublikani rivojlantirishning quyidagi asosiy, o’ziga xos xususiyatlari va shart-sharoitlarini har tomonlama hisobga olishga asoslanadi.
Avvalo, u aholining milliy-tarixiy turmush va tafakkur tarzidan, xalq an’analari va urf–odatlaridan kelib chiqadi. Chuqur ildizi o’tmishdagi an’anaviy jamoa turmush tarziga borib taqaladigan kollektivchilik asoslari O’zbekiston xalqiga tarixan xosdir. Kattalarni hurmat qilish, oila va farzandlar to’g’risida g’amxo’rlik qilish, ochiqko’ngillik, millatidan qat’iy nazar, odamlarga xayrixohlik bilan munosabatda bo’lish, o’zgalar kulfatiga hamdard bo’lish va o’zaro yordam tuyg’usi kishilar o’rtasidagi munosabatlarning me’yori hisoblanadi. O’zbeklar diyoriga, o’z Vataniga mehr-muhabbat, mehnatsevarlik, bilimga, ustozlarga, ma’rifatparvarlarga nisbatan alohida hurmat-ehtirom O’zbekiston aholisiga xos fazilatlardir. Ichki va tashqi siyosatni ishlab chiqib, amalga oshirish chog’ida islom dinini e’tiborga olish muhim ahamiyatga ega. Odamlarning turmush tarzida, ruhiyatida, milliy-ma’naviy, axloqiy qadriyatlarni shakllantirishda, umuminsoniy tamoyillar bilan uyg’unlashtirishni taqozo etadi.
O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi bozor munosabatlariga asoslangan demokratik jamiyat qurilishining Konstitutsiyaviy va huquqiy asoslarini yaratish va yuksak taraqqiyotimizning kafolati rolini muvaffaqiyatli bajarmoqda.
Mustaqillik tomon qo’yilgan dastlabki qadamlardan biri - bolajak suveren respublikaning Konstitutsiyasini tayyorlash g’oyasi I.A.Karimov tomonidan 1990 yilning mart oyida ilgari surildi. Ko’p o’tmay shu yilning iyun oyida Oliy Kengashning ikkinchi sessiyasida respublika Prezidenti rahbarligida 64 kishidan iborat Konstitutsiyaviy Komissiya tuzildi.
Komissiya Konstitutsiya loyihasini tayyorlash jarayonida xalqaro huquq qoidalariga, Birlashgan millatlar tashkilotining hujjatlariga, Butunjahon inson huquqlari Deklaratsiyasiga amal qildi. Dunyoning ko’pgina taraqqiy etgan va rivojlanayotgan mamlakatlarining Konstitutsiyaviy hujjatlari o’rganib chiqildi. Shu bilan birga boy tariximizdagi davlat boshqaruv tizimi va adolatli qonunshunoslik an’analari ham chuqur o’rganildi.
Mustaqil O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi o’z mohiyati va ahamiyati jihatidan sovet davridagi Konstitutsiyalardan, xususan, 1978 yilgi O’zbekiston SSR Konstitutsiyasidan tubdan farq qilishi kerak edi. Sotsialistik O’zbekiston Konstitutsiyasi o’zining mazmuni, ruhi bilan sobiq ittifoq Konstitutsiyasidan kelib chiqib, O’zbekistonni bu ittifoqqa qol-oyog’i bilan zanjirband etdi. Sinfiylik, partiyaviylik g’oyalari bilan sug’orilgan Konstitutsiya g’oyat darajada mafkuralashtirildi va siyosiylashtirildi. Inson manfaatlariga nisbatan davlat manfaatlari ustun qo’yildi.
Mustaqillik Konstitutsiyasi loyihasida O’zbekistonda yuz bergan tarixiy o’zgarishlar hisobga olindi. Xususan, O’zbekiston mustaqilligini qonunlashtirish, iqtisodiyotda bozor munosabatlariga o’tishning shartlari, davlat va jamiyat qurilishida demokratik tizimning tamoyillari, inson huquqining ustuvorligi ifodasini topdi. Konstitutsiyada bayon etiladigan masalalarni birma-bir o’rganib chiqish uchun 35 kishidan iborat ishchi guruh va har bir bo’limini alohida tayyorlaydigan kichik guruhlardan iborat komissiyalar tashkil etildi.
Ishchi guruh va komissiyalar 1991-yilning oktyabrida Konstitutsiyaning birinchi, 1992 yil bahorida ikkinchi nusxasini tayyorladi va shu nusxasi 1992 yilning 26 sentyabrida umumxalq muhokamasi uchun matbuotda e’lon qilindi. Joylardan tushgan minglab takliflar o’rganib chiqilib, noyabr oyida ikkinchi marta matbuotda bosib chiqildi.
Tuzatishlar va aniqlashlardan keyin mustaqil O’zbekiston Respublikasining Asosiy qonuni 1992-yil 8-dekabrda O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining XII chaqiriq XI sessiyasida qabul qilindi.
Mustaqillik Konstitutsiyasi muqaddima, 6 bo’lim, 26 bob, 128 moddadan iborat bo’ldi. Birinchi bo’limda Konstitutsiyaning asosiy prinsiplari bayon etilib, unda Davlat suvereniteti, xalq hokimiyatchiligi, Konstitutsiya va qonunning ustunligi, tashqi siyosatning bosh yonalishlari o’z ifodasini topdi. Asosiy qonunning ikkinchi bo’limi 35 moddadan iborat bolib, inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlariga bag’ishlangan. Bunda O’zbekiston Respublikasining barcha fuqarolari bir xil huquq va erkinliklarga ega ekanligi, O’zbekistonning butun hududida yagona fuqarolik o’rnatilganligi, fuqarolarning shaxsiy huquqlari va erkinliklari, vijdon erkinligi va uning kafolatlanishi yoritilgan. Insonning davlat va jamiyat ishlarini boshqarishga bevosita hamda o’z vakillari orqali qatnashishlari, siyosiy partiyalar va harakatlarga qo’shilish huquqlari ta’kidlab ko’rsatilgan.
Asosiy qonunda fuqarolarning mulkdor bo’lish, mehnat qilish, nafaqa olish, o’z vaqtida dam olish, malakali tibbiy xizmatdan foydalanish, bilim olish huquqlariga ega ekanligi aniq qilib bayon etilgan va bu huquqlari va erkinliklari davlat tomonidan ta’minlanadi, deb ta’kidlab qo’yilgan. Barcha fuqarolar uchun Konstitutsiyada belgilab qo’yilgan burchlar, chunonchi, qonunlarga rioya qilish, xalqimizning tarixiy, ma’naviy meroslarini avaylab saqlash, atrof tabiiy muhitni asrash, soliqlar va mahalliy yig’imlarni o’z vaqtida to’lash, Vatanni himoya qilish kabi burchlar majburiy ekanligi ta’kidlangan.
Konstitutsiyaning “Jamiyat va shaxs” bo’limida O’zbekiston iqtisodiyoti bozor munosabatlariga asoslanishi, uning negizini xilma-xil mulk shakllarining teng huquqqa ega ekanligiga kafolat berildi. Ishbilarmonlik, tadbirkorlik va tashabbuskorlik harakatiga keng yo’l ochib berildi va mulkdorlar tabaqasini vujudga keltirish tamoyillari ishlab chiqildi. Jamiyat ijtimoiy birlashmalari, oila va ommaviy axborot vositalarining o’rni aniq bayon etib berilgan.
O’zbekiston Respublikasining ma’muriy-hududiy tuzilishi, O’zbekiston Respublikasi bilan Qoraqalpog’iston Respublikasining o’zaro munosabatlariga maxsus to’rtinchi bo’lim ajratilgan.
Mustaqil O’zbekiston Respublikasida davlat hokimiyatining tashkil etilishi beshinchi bo’limda (50-modda) o’z ifodasini topgan. Davlat va hokimiyat organlari, Prezident, Vazirlar Mahkamasining vakolatlari, ularni shakllantirish yo’llari aniq va ravshan bayon etilgan. Shu bilan birga bu bo’limda mahalliy hokimiyat organlari, sud va prokuratura, davlat mudofaasi masalalari o’z ifodasini topgan.
Mustaqillik Konstitutsiyasining qabul qilinishi g’oyat katta siyosiy, huquqiy va xalqaro ahamiyatga ega bo’ldi. Asosiy qonunimiz mamlakatda demokratik tamoyillarni amalga oshirish, xalqimizni huquqiy, ma’naviy va mafkuraviy tarbiyalashda katta o’rin tutmoqda.
Prezident I.Karimovning “Ozbekiston Respublikasining Konstitutsiyasini organishni tashkil etish to’g’risida”gi farmoyishiga asosan Konstitutsiyaning jamiyatdagi o’rni va ahamiyatini o’rganish, yosh avlodning huquqiy ongi, tafakkuri va madaniyatini yuksaltirish, uning mazmun-mohiyatini targ’ib qilish uchun 20 kishidan iborat maxsus komissiya tuzildi.
O’zbekiston mustaqil davlat, deb e’lon qilingan kunning o’zidayoq mustaqil davlat ramzlarini joriy qilish yuzasidan amaliy choralar ko’rildi. O’zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i to’g’risida, respublika gerbining nusxasi va Davlat madhiyasining musiqiy bayoni haqida maxsus qaror qabul qilindi. Unda Konstitutsiya komissiyasining ekspert guruhiga Davlat bayrog’ining variantlari ustida ishlashni davom ettirish, Oliy Kengashning tegishli qo’mitalariga Konstitutsiya komissiyasi ijodiy guruhi bilan hamkorlikda Davlat bayrog’i, madhiyasi haqida qonun loyihalarini ishlab chiqib, navbatdagi sessiyaga taqdim etish topshirildi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1991 yil 18 noyabrda bo’lib o’tgan VIII sessiyasi “O’zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i to’g’risida” qonun qabul qildi. O”zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i ulug’ ajdodlarimizning haqida va maslaklariga mos keluvchi, millat tabiati va xalqimiz ruhiyatidan kelib chiqib, uning milliy va ma’naviy jihatlarini ham o’zida aks ettirmog’i kerak edi. Mamlakatimiz davlat bayrog’i yurtimizning o’tmishi, bugungi kuni va kelajagi yorqin ramzi bo’lib qoldi. O’zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i tasvirlangan lenta to’rt xil rangda berilgan.
1992-yil 2-iyulda O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining X sessiyasida “O’zbekiston Respublikasining Davlat gerbi to’g’risida” qonun qabul qilindi. Davlat gerbidagi har bir belgi chuqur ma’noga ega. Gerb rangli tasvirda bo’lib, humo qushi kumush rangda, quyosh, boshoqlar, paxta chanog’i va “O’zbekiston” degan yozuvlar tilla rangda, g’o’za shoxlari, barglari va vodiylar yashil rangda, tog’lar havo rangida, chanoqdagi paxta, daryolar, yarim oy va yulduz oq rangda.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1992 yil 10 dekabrida bo’lib o’tgan XI sessiyasida “O’zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi to’g’risida”gi Qonun qabul qilindi. Sessiyada shoir Abdulla Oripov va bastakor Mutal Burhonov tomonidan tayyorlangan madhiya nusxasi tasdiqdandi.