QəRİb məMMƏdov mahmud xəLİlov

 

455 

 

olan sulardan (səthi və torpaq su axınları, bitki tərəfindən və torpaqdan 

buxarlanan sular) ibarətdir. 

Torpağın hazırlanması üsulları, fiziki, kimyəvi və mikrobioloji 

proseslər, bitkinin su ilə  təmin olunması T.s.r.-ndən asılıdır. T.s.r.-ni 

təmin etmək üçün torpaq suyunu toplamaq, saxlamaq və  səmərəli 

istifadə etmək lazımdır (qarın toplanması, qar suyunun saxlanması, 

torpağın düzgün hazırlığı, suvarma, qurutma və s.). T.s.r. hava və istilik 

rejimləri, həmçinin bitkinin qida rejimi ilə sıxı əlaqədardır. 

TORPAĞIN SUSIZDIRMASI – məsaməli cisim kimi torpağın 

özündən sukeçirmə qabiliyyəti. Vahid zamanda torpağın səthindən 

torpağa sızan su qatının qalınlığı T.s.-nın miqdarını göstərir. 

TORPAĞIN SU TUTUMU – torpağın müəyyən şəraitdə bu və ya 

digər miqdarda udub saxladığı suyun miqdarı. Torpağın suyu saxlamaq 

qabiliyyətinə görə tam, kapilyar, adsorbsion-maksimal, differensial, 

maksimal-molekulyar, ümumi, nisbi, çöl və s. T.s.t. ayrılır. 

TORPAĞIN TURŞULUĞU  – Torpaq məhsulunda hidrogen 

ionlarının (H

+

) olması ilə torpağın xassəsi. pH-la ifadə olunur (hidrogen 

ionlarının qalığının mənfi loqarifmi). Turş  torpaqlarda pH 7-dən aşağı, 

neytral torpaqlarda 7-yə yaxın, qələvi torpaqlarda 7-dən yüksək olur. 

Turş torpaqlara üstünlük verən orqanizmlər oksilofitlər (bitki) və 

oksilofitlər (heyvan) adlanır. 

TORPAQDA MADDƏLƏRİN FON MİQDARI – torpaqda 

maddələrin miqdarı onun təbii tərkibinə uyğun gəlir. 

TORPAQDA RÜTUBƏTLİK DEFİSİTİ – həyati proseslərin nor-

mal keçməsi üçün labüd olan rütubətliyin çatışmaması. 

TORPAQDA RÜTUBƏTİN EHTİYATI  – Müəyyən dərinliyə 

qədər torpaqda olan suyun miqdarı (mm-lə  və ya m

3

/ha-la). Torpaq 

horizontları üzrə torpaq nümunələrinin alüminium stakanlara yığıb 0,01 

dəqiqliklə ölçərək 105

° temperaturda qurudub çəkməklə  təyin olunur. 

Sonra bütün tədqiq olunan torpaq profili üçün torpağın rütubət ehtiyatı 

hesablanır. 

TORPAQDAN ÇOXMƏQSƏDLİ İSTİFADƏ – torpaq sahəsindən 

istifadə edərək onun təbii resurslarından bir neçə  məhsul növü əldə 

etmək, məs., oduncaq və ov və ya kənd təsərrüfat məhsulu (regionda su 

axarlarının sululuq dərəcəsini azaltmamaq şərtilə). 

TORPAQDAN İSTİFADƏ EDƏN – torpaqdan fiziki və ya hüquqi 

istifadə edən şəxs və ya təsərrüfat. 

TORPAQƏMƏLƏGƏLMƏ, torpaqəmələgəlmə prosesi – ana 

süxura canlı orqanizmlərin və onların çürüntü qalıqlarının təsiri 

nəticəsində ondan torpağın əmələ gəlməsi prosesi. T.p. litosfer və bios-

---

 

456 

 

ferin kontaktında yaranır. Litosfer və biosferlə yanaşı torpaqəmələgəlmə 

prosesində atmosfer və hidrosfer də iştirak edir. T.p.-nin əsas energiya 

mənbəyi günəş energiyasıdır. T.p. özündə kimyəvi, fiziki və bioloji 

hadisələri cəmləşdirir. Hazırda T.p-nə insan böyük təsir göstərir. 

TORPAQLARIN AQROİSTEHSAL QRUPLAŞMASI – T.a.q. – 

torpaqların təsnifat vahidlərinin xassələrinə  və ya hər hansı bir kənd 

təsərrüfat bitkisinə, yaxud bitgi qrupuna münasibətdə yaxın aqronomik 

keyfiyyətlərinə görə birləşdirilməsidir. Tərtib olunmuş bonitirovka 

şkalaları  və sinifləri  əsasında Azərbaycan torpaqlarının aqroistehsal 

qruplaşması aparılmışdır (Q.Ş.Məmmədov, 1985,1991). Torpaqlar beş 

aqroistehsal qrupunda qruplaşdırılmışdır. 

I qrup – yüksək keyfiyyətli torpaqlar. Bu torpaqlar yüksək balla (81-

dən çox) qiymətləndirilərək yüksək siniflərə (IX-X) daxil edilmişdir. 

II  qrup – yaxşı keyfiyətli torpaqlar münbitlik göstəricilərinə görə 

61-80 balla qiymətləndirilmiş və VII-VIII bonitet sinfinə aid edilmişdir. 

III  qrup – orta keyfiyyətli torpaqlar. Bu torpaqlar 41-60 balla 

qiymətləndirilərək V - VI bonitet siniflərinə aid edilmişdir. 

IV qrup – aşağı keyfiyyətli torpaqlar, 21-40 balla qiymətləndirilmiş 

və III-IV bonitet siniflərinə aid edilmişdir. 

V qrup – kənd təsərrüfatı istehsalı üçün şərti yararsız torpaqlardır. 

Bura güclü şorlaşmış, güclü şorakətli, daşlı, bataqlıq torpaqları daxildir. 

 

AZƏRBAYCAN TORPAQLARININ AQROİSTEHSAL  

QRUPLAŞMASI 

 

Torpaqların 

keyfiyyət 

qrupu 

Torpaqların adı Balı 

Sahəsi 

ha % 

I qrup 

yüksək 

keyfiyyətli 

torpaqlar 

100-81 bal 

Yuyulmuş dağ 

qaratorpaqlar 

100 14400 

0.17 

 

Mədəniləş. dağ 

qaratorpaqlar 

100 19170 0.22 

Torflu dağ-çəmən 95 27370 

0.32 

Sarı-podzollu-qleyli 94 57440 

0.66 

Qaratorpağabənzər 

dağ-çəmən 

90 63570 

0.74 

Mədəniləş. qəhvəyi 

dağ-meşə 

90 61140 

0.71 

Çimli dağ-çəmən 89 

218440 

2.53 

Bozqır. qonur dağ-

88 19170 

0.22 

Tipik qonur dağ-meşə 87  37720 0.44 

---

 

457 

 

Çimli-karbonatlı dağ-

meşə 

87 9000 

0.10 

Karbonatlı qəhvəyi 

dağ-meşə 

87 61410 

0.75 

Dağ-meşə-çəmən 86 54920 

0.64 

Karbonatlı dağ 

qaratorpaq 

86 8100 

0.09 

Tipik dağ qaratorpaq 

85 

31870 

0.37 

Tipik qəhvəyi dağ-

85 310970 

3.60 

Çəmən qəhvəyi 85 

432150 

5.00 

Yuyulmuş qəhvəyi 

dağ-meşə 

84 235260 

2.72 

Tünd şabalıdı 84 

57710 

0.67 

Tünd boz 

84 

37320 

0.51 

Qrup üzrə orta 

86 

1814790 

21.00 

II qrup yaxşı 

torpaqlar 80-

61 bal 

Lessivajlı qonur dağ-

meşə 

80 291160 

3.37 

Adi şabalıdı 80 

437550 

5.06 

Sarı-podzollu dağ-

79 34570 

0.40 

Çəmən-boz 

/QSS 1,5-3m/ 

79 126950 

1.47 

Sarı podzollu 

78 

28170 

0.3 

Qədimdən suvarılan 

şabalıdı

77 368840 

4.27 

Qalıq karbonatlı qonur 

dağ-meşə

76 4500 

0.05 

Yuyulmuş subasar-

çəmən-meşə

75 234440 

2.71 

Qədimdən suvarılan 

çəmən-şabalıdı

74 9900 

0.11 

Dağ-çəmən-bozqır 72 76640 

0.86 

Yuyulmuş çəmən-

bataqlı /subasar daxil 

olmaqla/ 

71 87660 

1.01 

Mergelləşmiş çəmən-

bataqlı /subasar daxil 

olmaqla/ 

71 22770 

0.26 

Qalıq-karbonatlı dağ-

çəmən 

70 24300 

0.28 

Suvarılan çəmən-boz 

/QSS 1,5-3 m/ 

70 532920 

6.17 

Karbonatlı subasar-

çəmən-meşə

70 32410 

0.38 

---