QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov
Yüklə 4,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Doluya qarşı mübarizə tədbirləri
375
günə, dağlıq ərazilərdə 3-5 günə. düzənliklərdə 1-2 günə bərabərdir. 3. Ovalıq və dənizsahili ərazilər daxil olmaqla Talışın dağlıq ərazisində doludüşən günlərin sayı ildə bir gündən artıq olmur, yüksəkliyi 200 m-dən 1000 m-ə qədər olan ərazilərdə isə 2 gündən 4 günədək dolu müşahidə olunur.
1500 m) 1-2 günə, düzənlik hissədə 1 günə, şimal-şərq yamacda 2-3 günə bərabərdir. 5. Naxçıvanın dağlıq ərazilərində doludüşmə ildə 4-5 günə, düzənliklərdə isə 2-3 günə bərabərdir. 6. Azərbaycanın düzənlik ərazilərində dolunun düşməsi 4-5 ildə 1 dəfə, qərb rayonlarında isə 2 ildə 1 dəfə müşahidə edilir. Ə.C.Əyyubov və X.Ş.Rəhimov (2000) orta çoxillik materialları təhlil edərək respublika ərazisində dolu hadisəsinin, hündürlük qradiyentinə görə təkrarlanmasını aşağıdakı kimi göstərir. Böyük Qafqazın cənub yamacının öndağlıq hissələrində ildə 1 dəfə, alçaq dağlıq hissələrində isə 2 dəfə dolu düşməsi ehtimalı vardır. 1000 m yüksəklikdən yuxarıya doğru dolu düşməsinin təkrarlanması artır. 1000 m-dən 2000 m-ə qədər dolu düşməsinin şaquli qradiyenti hər 100 m-də 0,4 günə bərabərdir. Dəniz səviyyəsindən 2300 m-dən 2700 m-ə qədər dolu düşməsinin təkrarlanması daha çox (7-8 gün) ehtimala malikdir. Müəlliflərə görə Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacında dolu düşməsi ən çox 2200-2400 m yüksəklikdə müşahidə edilir, burada illik təkrarlanma 3-4 günə qədər təşkil edir. Kiçik Qafqazın dağətəyi hissəsində dolunun təkrarlanması ildə 1 dəfə, aşağı dağlıq hissədə ildə 3 dəfə, 2300-2700 m yüksəklikdə isə ən çox - 9-11 gün təşkil edir. Kiçik Qafqazın cənub yamacında dolunun ən çox təkrarlanması 2400-2900 m yüksəklikdə müşahidə edilərək 7-8 günə çatır. Naxçıvan MR-də dolunun ən çox təkrarlanması 2800-3200 m yüksəkliyi əhatə edərək 5-6 günə çatır. Talış dağlarında dənizin yaxınlığı dolu buludlarının əmələ gəlməsinə şəraiti azaltdığı üçün dəniz kənarında dolu 2-3 ildən bir, 1000-1200 m yüksəklikdə isə ildə 2 gün düşür. Dolu düşməsinin ortaillik sayının dəniz səviyyəsindən yüksəklikdən asılılığı 23.5 cədvəldə verilir (Cabba- rov, 1978).
Əlibəy
0,04 0,08 2,0 0,56 0,16 0,30 0,60 0,32 4,82 Zaqatala
0,04 0,25 0,50 0,40 0,08 0,12 0,25 0,20 1,84 Muğanlı
0,0 0,0 0,50 0,40 0,08 0,0 0,0 0,00 0,98 Şəki
0,08 0,28 0,36 0,20 0,12 0,30 0,20 0,12 1,40 Qəbələ
0,09 0,40 0,54 0,30 0,04 0,0 0,16 0,08 1,67 Şamaxı
0,15 0,50 0,40 0,30 0,19 0,04 0,08 0,20 1,87 N.A.Babaxanov və N.Ə.Paşayevin (2004) «Qafqaz təqvimi», «Qafqaz haqqında məlumatlar məcmuə»ləri və digər mənbələrdən topladıqları maraqlı materialların bəzilərini sadalamaq yerinə düşərdi. Məsələn, 1852-ci il tarixli «Qafqaz təqvimi»ndə yazılır: «6 avqustda Kür çayı sahilində Eymur kəndindən Ketovana qədər 40 verstlik məsafədə güclü göy gurultusundan sonra 30 dəqiqə ərzində şiddətli yağışla bərabər və ölçüsü 1-20 futa (1 fut-0,3048 m) çatan müxtəlif ölçülü, müxtəlif formalı buz parçaları yağmışdır, bunun da nəticəsində bağlar, bostan sahələri məhv edilmiş, meşələrdə böyük ağacların bütün budaqları sınmış, çəkil bağlarında isə ağaclar kökünə qədər məhv edilmişdir». «Qafqaz haqqında məlumatlar» məcmuəsində 1859-1878-ci illər ərzində Qafqazda 451 dəfə dolu düşməsi qeydə alınması göstərilir. Bunun 333-dən dəyən zərər 5,5 mln. rubla bərabər olmuşdur. Həmin dövr ərzində Azərbaycanda 49 dəfə dolu düşməsi qeydə alınmışdır. 1912-1916-cı illər ərzində Azərbaycana 2,5 mln. rubl ziyan dəymiş, ən çox ziyan çəkən Yelizavetpol (Gəncə) quberniyası olmuşdur. Ziyanın məbləği Zəngəzurda – 489 min rubl., Gəncədə – 380 min rubl, Karyagində (Füzulidə) isə 370 min rubl olmuşdur. Meteoroloji aylıq məcmuələrin məlumatlarına istinad edərək göstərilən müəlliflər 1969-70-ci illərdə respublikamızda 30 rayonun doludan ziyan çəkməyini qeyd edirlər. 1969-1973-cü illər ərzində Qazax rayonunun 10 təsərrüfatında doluvurma nəticəsində 600 ha dənli, 100 ha çoxillik yem bitkiləri məhv olmuş və 376
ziyan 500 min rubl məbləğində qiymətləndirilmişdir. Doluvurmanın ən ağır nəticələri Zaqatala rayonunda 1970- ci ilin aprel-may, Qazax rayonunda 1972-ci ilin sentyabr, Saatlı rayonunda isə 1973-cü ilin yanvar aylarında qeydə alınmışdır. Zaqatala rayonunda 1970-ci ili aprel-may aylarında doluvurma nəticəsində 318 ha tütün (əkinin 100%-i),801 ha taxıl, 180 ha çoxillik yem otları sahəsi, 5 ha bostan bitkiləri məhv edilmişdir. Yalnız 2002-ci il mayın 5-də düşən dolu Qazax, Tovuz, Ağstafa, Qax rayonlarının təsərrüfatlarına 100 mlrd. manat ziyan vurmuşdu. Qax rayonunda düşən dolunun hündürlüyü 50 sm olmuşdur (Babaxanov, Paşayev, 2004). Doluya qarşı mübarizə tədbirləri. Doluya qarşı mübarizə aparmaq məqsədilə radiolokatorun köməyilə dolu buludlarının yeri müəyyənləşdirilir, onun düşmə sahəsi və dolunun ölçüsü təyin edilir. Sonra radiolokatorla müəyyən edilmiş dolu mənbəyinə zenit artilleriyası və raketlərlə reagentlər (yodlu – gümüş, yodlu - qurğuşun) buraxılır. Doluya qarşı topdan «Elbrus - 2» güllələrinin buraxılması qorxulu deyil. Bu güllələr 100 mm-lik zenit toplarından atılır. Zenit toplarının effektivlik radiusu 14 km-ə çatır, reagentin çəkisi 75 qramdır. Bir zenit topundan «Elbrus-2» gülləsi dolunu dağıtdıqda 40-60 ha sahəni doludan qorumaq olur. Dolu buludunu dağıtmaq məqsədilə «Bulud» adlı raket qurğusundan da istifadə olunur. Vaxtilə respublikamızda zenit artilleriyası və raketlərdən istifadə olunaraq, min hektarlarla kənd təsərrüfatı sahələri doluvurmadan mühafizə olunurdu. Lakin son 10 ildən artıqdır ki, doluya qarşı mühafizə dəstələrinin fəaliyyəti məlum hadisələrə görə dayandırılmışdır. Lakin respublikamızda kənd təsərrüfatına, bağlara və başqa sahələrə dolu vurma hadisələrinin törətdiyi ziyanları aradan qaldırmaq üçün doluya qarşı mühafizə dəstələrinin işinin bərpa olunması məqsədə uyğundur.
Dağ və dağətəyi çaylarının yataqlarında dağıdıcı qüvvəyə malik və gətirmələrlə (əsasən daş, qum, çınqıl, lil, qismən ağac, ot və s.) zəngin, qısamüddətli güclü axınlara sel deyilir. Bu hadisə Azərbaycanda sel, Orta Asiya Respublikalarında sil, Fransada nant, Almaniyada mur, Gürcüstanda qvarsoppi adlanır. Sellər, intensiv leysan yağışları, buzlaqların və mövsümi qar örtüyünün sürətlə əriməsi, yamaclardan məcraya çoxlu miqdarda süxur qırıntı materiallarının tökülməsi və s. nəticəsində baş verir. Sel hadisələrinin aktivləşməsində antropogen faktorlar (dağ yamaclarında meşələrin qırılması, meşənin subalp çəmənləri ilə yuxarı sərhədinin aşağı salınması, yay otlaqlarında və meşələrdə mal-qaranın intensiv otarılması ilə əlaqədar torpaq və ot örtüyünün deqradasiyası və s.) da mühüm rol oynayır. Daşqınlardan fərqli olaraq, sel ayrı-ayrı dalğalar şəklində hərəkət edir. Sürəti 0,5-5,0, bəzən 15 m/san-yə çatır. Axının 70-80%-i gətirmə materiallarından (süxur qırıntıları, palçıq, daş və s.) ibarət olur, suyun payına 20, bəzən 30% düşür. Axının yuxarı hissəsində sürəti aşağıya nisbətən 5…. 7 dəfə çox olur, ona görə də aşağı hissədə qısa müddətdə olduqca çoxlu miqdarda axıb gətirilən material toplanır. Bir dəfədə bəzən bir neçə mi- lyon m
3 qırıntı materialı gətirilir, bunların içərisində bəzi daşların ağırlığı 100-200 ton olur. Sel hadisələri ABŞ, Yaponiya, Vyetnam, Avstriya, İsveçrə, İtaliya, Qafqaz, Qazaxıstan, Orta Asiya respublikaları, Krım, Sibir və başqa ölkə və regionların dağlıq ərazilərində baş verir. Sel axınları böyük sıxlığa(1100-2000 kq/m 3 və bəzən daha çox) və güclü sürətə malik olduğundan çayların yatağını və sahillərini yuyur, qarşısındakı maneələri dağıdır, insan tələfatına səbəb olur. Belə fəlakətli sel hadisələri ABŞ-ın Los-Anceles şəhəri rayonunda (1914, 1916, xüsusilə 1934 və 1938-ci illərdə), Qazaxıstanın, əsasən Kiçik Alma-Ata çayında (1921, 1963, 1973) baş vermişdir. V.A.Alekseyenko (2005) Tyan-Şanda diame- tri 3,5 m olan sel gətirən daşlar müşahidə etmişdir. Əlbəttə, belə iri daşlar böyük dağıdıcı gücə malikdir. Müəllif qeyd edir ki, 1968-ci ildə Tyan-Şanda baş verən güclü sel axını bir neçə dəqiqə ərzində Alma-Ata şəhərinin yaxınlığında yerləşən qəsəbəni dağıtdı. Qırğızıstanın olduqca gözəl İssakkul dağ gölünü məhv etdi. Gölün yaxınlığında olan insanlar seldən xilas ola bilmədilər. Sel hadisələrindən Novorossiysk, Alma-Ata və digər şəhərlərdə də ciddi dağıntılar olması məlumdur. Dağlıq ölkələrdə sellərin yaratdığı dağıdıcı hadisələrdən çoxlu misallar gətirmək olar. Azərbaycanda Böyük Qafqazın cənub və cənub-şərq yamacı və Naxçıvan MR-in çayları güclü dağıdıcı selləri ilə məşhurdur. Böyük Qafqazın cənub yamacında L.N.Leontyevin (1951) sel hadisələrinin getdikcə azalması (zəifləməsi) fikrinin əleyhinə olaraq B.Ə.Budaqov, N.A.Babaxanov (2004) qeyd edirlər ki, Azərbaycanda (o cümlədən Böyük Qafqazın cənub yamacında) XX əsrdə sellər daha da aktivləşmiş və arealını genişləndirmişdiir. Yüklə 4,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|