Qərib Məmmədov

 
341
inkişaf edən torpaqəmələgəlmənin xüsusiyyətləri ilə müəyyən edilir. Bu cür şəraitdə torpaqəmələgəlmə prosesi 
humusəmələgəlmənin qırıqlığı və qısa müddətliyi ilə seçilir. Qısa yaz dövründə intensiv formada bitki örtüyü 
inkişaf edir və eyni zamanda mikroflora və faunasının bioloji fəallığı güclənir. Bitki qalıqları bir mövsüm 
ərzində tamamilə minerallaşır. Ona görə  də burada humus çox az miqdarda yaranır. Çox isti və quru yay 
dövründə torpaqda bioloji proseslər sönür. 
Səhra torpaqlarında humusun zəif toplanması  və onların demək olar ki, hər yerdə  şorlaşması maddələrin 
bioloji dövranın xüsusiyyətləri ilə  də  əlaqədardır. L.Y.Rodin və N.İ.Bazileviçin məlumatına görə, boz-qonur 
torpaqlar üzərində  ən geniş yayılmış bitki assosiasiyalarının yerüstü və yeraltı orqanlarında toplanmış üzvi 
maddələrin ümumi kütləsi orta hesabla 10 s/ha təşkil edir ki, bu da bozqır zonasında bir neşə dəfə azdır. Uyğun 
olaraq, bitki qalıqlarının miqdarı da olduqca
 
azdır. Biokütlənin 80%-i kök sisteminin payına düşür. Lakin səhra 
bitkilərinin qalıqları yüksək küllülüyü ilə seçilir. Yarımkolların yaşıl hissəsində külülük 15-20%, şorangədə 
50%-ə kimidir. Efemerlərin küllülüyü 5-8%-dən çox deyildir. 
Səhra florasının biokütləsində 200 kq/ha qədər müxtəlif kimyəvi elementlər toplanır. Kalsium və 
maqneziumla yanaşı, xeyli miqdarda natriumun da toplanması müşahidə edlir. Onun yüksək konsentrasiyası 
torpaq məhlulunun qələviliyini artırır və torpaqda şorakətləşmə prosesinin güclənməsinə səbəb olur. Şorangənin 
külündə natriumdan başqa xlor və kükürd də vardır. 
Yağıntıların çox məhdud miqdarda düşməsi torpaqda yuyulmayan su rejimini müəyyən edir. Profilin zəif 
islanması boz-qonur torpaqlarda karbonatlılıq və şorakətlilik kimi xassələrin yaranmasına səbəb olmuşdur. 
Boz-qonur torpaqlarda qaysağın yaranması mineral və üzvi hissənin yüksək dispersliliyi və torpaqların 
hidrotermik rejimindəki kontrastlılıqla əlaqədardır. Torpaqların yüksək dispersliyinə səbəb – torpaq məhlulunun 
qələvi reaksiyasıdır. Qələvilik torpaqda yovşanlı-şorangəli bitkiliyin minerallaşması zamanı natrium 
karbonatlarının və bikarbonatlarının yaranması ilə  əlaqədardır. Qaysağın bərkliyi natrium və kalsium 
bikarbonatlarının torpağın dispersləşmiş kütləsini sementləşdirən karbonatlara keçməsi ilə əlaqədardır. 
Qaysaqaltı qatın laylılığı onun tərkibindən yüksək dispersli kolloid hissəciklərinin yuyulması  nəticəsində 
yaranır. 
Profilin orta hissəsinin həmin hissəciklərlə  zənginləşməsi onun sukeşiriciliyini aşağı salır ki, bu da 
alüminosilikatların aşınmasını  və gilli mineralların  əmələ  gəlməsini gücləndirir. Bir sıra tədqiqatçılar laylı 
horizontun yaranmasını qış donuşluğu ilə izah edirlər. Soyuq dövrdə məhlul səth təbəqəsinə doğru hərəkət edir 
ki, onun donması laylı strukturun yaranmasına səbəb olur (V.Q.Zolnikov, Y.V.Lobova). 
Təsnifatı. Boz-qonur torpaqlar tipi 3 yarımtipə bölünür: 
boz-qonur səhra çox isti donan (Manqışlaq, Mərkəzi Ustyurd, Qızılqumun və Betpak-Dalanın şimal hissəsi 
və s.); 
boz-qonur səhra subtropik qısa müddətə donan (Manqışlaq, Ustyurd və  Qızılqumun cənub hissəsi, 
Krasnovodsk yarımadası, Fərqanə vadisinin dağətəyi düzənliyi); 
boz-qonur səhra subtropik çox isti donmayan (Qaraqum, Kopet-Dağın dağətəyi düzənliyi və s.); 
Boz-qonur torpaqların yarımtiplərə ayrılmasının əsasında onların inkişafının termik şəraiti durur. Boz-qonur 
torpaqlar daxilində aşağıdakı cinslər ayrılır: 
Boz-qonur adi şoranlaşmış torpaqlarda asan həll olan duzlar 30 sm dərinlikdə yerləşmişdir. Səthi çatlı olub 
qaysağı bərk deyildir. Səciyyəvi bitki örtüyü ağ yovşandır. 
Boz-qonur şoranlı torpaqların tərkibində asan həll olan duzlar (0,3%) səthdə toplanmışdır. Səciyyəvi bitki 
örtüyü şorangənin müxtəlif növləridir; 
Boz-qonur gipsli torpaqların profilində 50-70 sm dərinlikdə gips qatı yerləşmişdir. 
Boz-qonur şoranvari gipsli torpaqlar horizontda böyük miqdarda gipsin olması ilə səciyyələnir; 
Boz-qonur takırlı-şorakətvari torpaqlar daha bərk qaysağı ilə və yüksək qələviliyi ilə seçilir. 
Boz-qonur torpaqların yayıldığı ərazilərdə kiçik sahələrdə çəmən-səhra –boz-qonur torpaqlar yayılmışdır. 
onlar çökək sahələrdə taxıllı-yovşanlı bitkilər altında inkişaf edir. Bu torpaqlar torpaqəmələgətirən süxurun 
xarakterindən və relyefdə yerləşməsindən asılı olaraq müxtəlif dərəcədə yuyulmuş və ya şorlaşmış olur. 
Tərkibi və xassələri.  Qranulometrik və mineraloji tərkibi. Boz-qonur torpaqlar litoloji tərkibinə görə 
olduqca müxtəlif torpaqəmələgətirən süxurlar üzərində formalaşmışdır. Ona görə  də boz-qonur torpaqların 
içərisində qumlu torpaqlardan tutmuş gillicələrə kimi hər cür qranulometrik tərkibli torpaqlara rast gəlmək 
mümkündür. Lakin qumlu və yüngül gillicəli torpaqlar daha çox üstünlük təşkil edir. Bu torpaqların üst hissəsi 
əksər hallarda çınqıllıdır. 
Narın qum və iri toz fraksiyalarının üstünlük təşkil etməsi, həmçinin üst horizontların qumlaşması – boz-
qonur torpaqların qranulometrik tərkibinin səciyyəvi cəhətidir. Boz-qonur şorakətləşmiş torpaqlarda sıxlaşmış B 
horizontunda kolloid fraksiyalarının artması müşahidə edilir. 
Boz-qonur torpaqların mineraloji tərkibi üçün süxurların zəif aşınması səbəbindən ilkin mineralların çoxluq 
təşkil etməsi səciyyəvidir. İri fraksiyalarda çöl şpatı, slyuda və karbonatlar üstünlük təşkil edir. 
 
Cədvəl 118 

---

 
342
 
Boz-qonur şorakətvari torpaqların ümumi kimyəvi tərkibi 
 
Dərinlik, 
sm 
Hiqroskopik 
nəmlik 
SiO
2 
R
2
O
3 
Fe
2
O
3 
Al
2
O
3
 TiO
2 
0-4 0,78 
75,21 
16,38 
5,06 
10,64 
0,58 
4-10 0,90 
73,10 
17,17 
6,21 
10,27 
0,58 
12-20 1,42 
72,94 
19,14 
7,03 
11,42 
0,57 
25-35 1,66 
73,51 
19,15 
7,61 
10,85 
0,59 
 
Dərinlik, 
sm 
P
2
O
3
 CaO MgO MnO Na
2
O K
2
O SO
3 
0-4  0,10 2,50 2,26 0,07  1,57 1,97 0,47 
4-10  0,15 2,64 2,44 0,07  1,33 2,70 0,64 
12-20  0,12 0,88 2,66 0,07  1,31 2,69 0,82 
25-35  0,10 0,09 2,40 0,07  1,28 2,66 0,86 
 
Lil fraksiyalarında hidroslyuda və montmorillonit qrupundan olan minerallar üstünlük təşkil edir. Burada 
həmçinin amorf birləşmələrinə, kvarsa, nadir hallarda kaolinitə rast gəlinir. 
Kimyəvi tərkibi. Boz-qonur torpaqların ümumi analizi biryarımlıq oksidlərin profilboyu bərabər 
paylandığını göstərir. Onların bir qədər yerdəyişməsi  şorakətvari növlərində müşahidə edlir (cədvəl 118). Bu 
torpaqlarda lil hissəciklərinin də yer dəyişməsi baş verir.  Biryarımlıq oksidlərin profilboyu bərabər paylanması 
və lakin onun orta hissəsində lil hissəciklərinin kəskin artması burada gilləşmə prosesinin getdiyini göstərir. 
Boz-qonur torpaqlar humus (1%-ə kimi), azot (0,04-0,07%) və fosforun (0,07-0,15) azlığı ilə səciyyələnir. 
Boz-qonur səhra torpaqların səciyyəvi cəhəti karbonun azota yüksək olmayan nisbətidir (C:N=4-5). Humus 
maddələrində fulvoturşular humin turşularını üstələyir. Udma tutumu 100 qram torpaqda 5-10 mq-ekv-dir. 
Udulmuş  əsaslar içərisində kalsium və maqnezium üstünlik təşkil edir. Boz-qonur şorakətvari torpaqlarda 
natrium da vardır. Torpaqların reaksiyası  qələvidir. Karbonatların maksimal toplanması üst horizontlarda 
müşahidə edilir. Səthdən bir qədər aşağıda gips toplanmışdır (cədvəl 119). Gipsli süxurlar üzərində formalaşmış 
boz-qonur torpaqların profilində gipsin miqdarı xüsusilə çoxdur. 
Cədvəl 119 
Boz-qonur şorakətvari torpaqlarda humus, azot, karbonatların, gipsin miqdarı və su çəkiminin 
tərkibi 
 
Dərinlik, 
sm 
Humus,% Azot,% 
CO
2
, % 
karbonatlar 
SO
4
,% 
gips 
Quru 
qalıq 
0-4 0,80 0,06  4,5 0,07 
0,22 
4-10 0,40  -  5,1  0,07 
0,14 
12-20 0,29  - 
6,1  0,95 
0,14 
25-35 0,26  - 
7,5  1,10 
0,61 
40-50 -  -  3,8 38,34 
1,40 
70-80 -  -  2,3 36,30 
1,51 
140-150 - 
 
4,7  3,70 
1,50 
 
Dərinlik, 
sm 
Su çəkiminin tərkibi 
HCO
-
3 
Cl
- 
SO
2-
4
Ca
2+
Mg
2+
Na
+
0-4 0,09 
0,01 
0,02 
0,01 
0,02 
0,02 
4-10 0,06 0,01 
0,01 
0,01 0,01 0,01 
12-20 0,06 0,01 0,01 0,01 0,01 0,01 
25-35 0,02 0,01 0,33 0,12 0,01 0,02 
40-50 0,02 0,05 0,80 0,31 0,02 0,02 
70-80 0,02 0,05 0,83 0,29 0,05 0,03 
140-150 0,02  0,07  0,82  0,25  0,05  0,07 
Boz-qonur torpaqlarda 30-40 sm dərinlikdən başlayaraq  şorlaşma  əlamətləri görünür və 50 sm-dən 
şorlaşma özünü göstərir. Boz-qonur torpaqlar xloridli-sulfatlı şorlaşma tipinə aid edilir. 
Su-fiziki xassələri. Boz-qonur torpaqlar üçün zəif strukturluluq səciyyəvidir. Şorakətləşmə əlamətlərinin üzə 
çıxdığı boz-qonur torpaqlarda, xüsusən də qaysaq və  şorakətləşmiş horizontda su-fiziki xassələr pisləşmişdir. 

---