QəRİbov asəF ƏZİzov anar

3.4. Klassik beynəlxalq ticarət nəzəriyyələrinin  
inkişafı 
 
Klassik iqtisadi məktəb bir sıra fərziyyələr qəbul edərək 
ölkələrin  beynəlxalq  ticarətlə  məşğul  olma  səbəblərini  izah 
etməyə  çalışmış  və  məsələni  yalnız  təklif  baxımından  araşdır-
mışlar. Hansı əmtəə hansı miqdarda və hansı xərclərlə istehsal 
edilməli və bu əmtəələr bir-biri ilə necə mübadilə olun-malıdır? 
Klassik  iqtisadçıların  cavab  axtardıqları  bu  suala 
neoklassiklər və onlardan sonra gələn iqtisadçılar daha geniş və 
real həyata daha uyğun şəkildə aydınlaşdırmağa çalışmışlar. 

---

57 
 
Alternativ istehsal xərcləri - Qeyd edildiyi kimi, klassik 
iqtisadçılar  müqayisəli  üstünlüklər  nəzəriyyəsini  izah  edərkən 
məhsul  istehsalında  istehsal  amili  kimi  yalnız  əməyi  əsas 
götürmüşdülər.  Sonralar  neoklassik  iqtisadçılardan,  məsələn, 
Dj.Vayner  məhsulun  hazırlanmasında  əməkdən  başqa  digər 
istehsal amillərinin də iştirak etdiyini nəzərə alaraq D. Rikardo 
nəzəriyyəsini araşdırmış və eyni nəticəyə gəlmişdir. Q.Xaberler 
isə  alternativ  istehsal  xərcləri  anlayışını  irəli  sürərək  xarici 
ticarət  məsələlərini  daha  geniş  əsaslara  bağlamışdır.  Onun 
görüşünə  görə  xarici  ticarətə daxil olan  əmtəələrin  müqayisəli 
qiymətləri  istehsal  xərclərində  olan  fərqlərlə  müəyyən  edilir. 
Lakin,  bu  istehsal  xərcləri  D.Rikardoda  olduğu  kimi  yalnız 
əmək  sərfindən  ibarət  deyildir.  Bu  zaman  istehsal  xərclərini 
həmin əmtəəni istehsal etmək üçün idxal nəticəsində istehsalın-
dan  imtina  olunan  əmtəənin  istehsal  xərcləri  müəyyən  edir. 
Başqa  sözlə,  bu  nəzəriyyəyə  görə  alternativ  istehsal  xərcləri 
(bu bəzən yaradılmış yeni imkan da adlandırılır) xaricdə müqa-
yisəli  üstünlüyə  malik  olan  və  idxal  olunan  əmtəənin  ölkədə 
istehsalından imtina olunması nəticəsində qənaət edilmiş bütün 
istehsal  amillərinin  ümumi  istehsal  xərcləri  deməkdir.  Burada 
əmtəə  istehsalında  istifadə  olunan  istehsal  amillərinin  miqdarı 
artıq  arxa  plana  keçir.  Yəni  artıq  bizim  üçün  hər  hansı  bir 
əmtəənin  istehsalında  istifadə  olunan  amillərin  miqdarı  deyil, 
bu  amillərlə  başqa  hansı  əmtəələri  nə  qədər  istehsal  etmək 
məsələsi əhəmiyyətlidir. 
İstehsal  imkanları  əyrisi  -  Xarici  ticarət  vasitəsi  ilə 
yaradılan yeni imkanlar istehsal imkanları əyrisi ilə daha əyani 
təsvir edilir. Bu əyri vasitəsilə hər bir ölkə üçün onun ehtiyatla-
rından tam və səmərəli istifadə olunduğu hallarda müxtəlif əm-
təə  buraxılışı  həcminin  çoxsaylı  kombinasiyalarını  əks  etdir-
mək mümkündür. Başqa sözlə  istehsal imkanları  əyrisi hər bir 
ölkənin  məlum texnologiya və mövcud istehsal  amilləri isteh-
sal  edə  biləcəyi  əmtəə  və  xidmətlərin  maksimum  miqdarını 

---

58 
 
göstərir.  Bu  əyri  müəyyən  mənada  hər  bir  ölkədə  istehsalın 
sərhədlərini də əks etdirir. 
Texnoloji  üstünlük  və  beynəlxalq  ticarət  -  zaman 
keçdikcə iqtisadçı alimlər xarici ticarət nəzəriyyələrini daha da 
zənginləşdirilərək  müasir  dünyanın  reallıqlarına  uyğunlaşdır-
mağa  çalışmışlar.  Aydındır  ki,  hal-hazırda  dünyanın  210-dan 
çox müstəqil dövləti arasında gedən milyonlarla mal və xidmət 
ticarəti  sadələşdirilmiş  şəkildə  müqayisəli  üstünlüklər  nəzəriy-
yəsi ilə bir-iki dövlət və bir-iki mal və xidmət mübadiləsi əsas 
götürülməklə  izah  edilə  bilməz.  Beynəlxalq  ticarət  inkişaf 
etdikcə  qarşıya  yeni-yeni  suallar çıxır. Məsələn,  ABŞ nə  üçün 
böyük  miqdarda  avtomobil  videokamera  və  s.  ixrac  edir  və 
eyni  zamanda  nə  üçün  eyni  növ  əmtəəni  idxal  edir?  Bütün 
bunlar iqtisadçıların beynəlxalq ticarətin öyrənilməsi sahəsində 
araşdırmalarının  davam  etdirilməsini  zəruriləşdirir.  Bu  zaman 
nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  istehsal  amilləri  anlayışı  həyatın 
reallıqlarına  uyğun  olaraq  "elmi-tədqiqat  işləri",  "işçi  qüvvə-
sinin  keyfiyyəti"  və  "istehsalın  fiziki  imkanları"  anlayışları  ilə 
genişləndirilmişdir. 
Müasir  dünyada  durmadan  artan  elmi-texniki  tərəqqi 
beynəlxalq ticarətdə aparıcı amilə çevrilmişdir. Dünya ölkələri, 
hər  şeydən  əvvəl  sənayecə  inkişaf  etmiş  ölkələr  beynəlxalq 
ticarət  kanallarına  getdikcə  daha  çox  yeni  və  mürəkkəb 
məhsullar  daxil  edirlər.  Hal-hazırda  dünya  ticarətinin  yarısın-
dan çoxunu kənd təsərrüfatı məhsulları və xammal deyil, məhz 
sənaye  məhsulları  təşkil  edir.  Hər  hansı  bir  ölkədə  sənaye 
məhsullarına  əsaslanan  ixracatın  sürətli  inkişafı  bu  sahədə 
qabaqcıl texnologiyanın intensiv tətbiq edilməsinin nəticəsidir. 
Yeni texnologiyanın xarici ticarətdə tətbiqi ilə əlaqədar 
nəzəriyyə Pozner tərəfindən 1961-ci ildə irəli sürülmüşdür. Bu 
nəzəriyyə  idarəçilik  texnikasında,  istehsal  prosesində  və  ya 
əmtəələrdə  ayrı-ayrı  ölkələrdə  müxtəlif  dərəcələrdə  meydana 
gələn  texnoloji  yeniliklərin  beynəlxalq  ticarətdə  doğurduğu 

---

59 
 
nəticələrin izahına yönəlmişdir. Məlumdur ki, texnoloji yenilik 
istehsalda müxtəlif ölkələr arasında fərqlilik  yaradır və  yenili-
yin  tətbiq  edildiyi  əmtəə  üzrə  həmin  ölkə  mühüm  müqayisəli 
üstünlük əldə edir. Həmin yenilik digər ölkələrə yayılana qədər 
istehsal  olunan  əmtəələr  bu  yeniliyə  malik  olmayan  digər 
ölkələrə ixrac edilir. Onu ixrac edən ölkə isə bu sahədə inhisar 
vəziyyətində  olacaqdır.  Bu  inhisar  vəziyyətinin  ömrü  həmin 
yeniliyi  başqa  ölkələr  mənimsəyənə  qədər  davam  edəcəkdir. 
Texniki tərəqqi durmadan davam etdiyi və bazarlara daim yeni-
yeni  mallar  daxil  olduğu  üçün  texnoloji  üstünlük  bir  maldan 
başqa  mala,  bir  ölkədən  başqa  ölkəyə  keçir  və  həmişə  davam 
edir. 
Texnoloji inkişaf və elmi tədqiqatlara sərf edilən xərc-
lər arasında sıx  əlaqə  vardır. Bir qayda olaraq, texnoloji  sıçra-
yışlar elmi tədqiqat işlərinə əhəmiyyət verən və çox vəsait sərf 
edən  ölkələrdə  özünü  göstərir.  M.Poznerin  texnoloji  üstünlük 
modelinə  görə  hər  hansı  bir  ölkədə  kəşf  edilmiş  texnoloji 
yenilikdən  ticarət  edən  hər  iki  ölkə  iqtisadi  fayda  əldə  edir. 
Onun  görüşünə  görə  hətta  yeni  texnika  digər  ölkələrdə  də 
yayıldıqca  az  inkişaf  etmiş  ölkə  daha  çox  fayda  əldə  edir, 
yenilikçi vəziyyətində olan ölkə isə getdikcə bu yenilik üzrə öz 
üstünlüyünü itirir. Lakin, elmi-texniki tərəqqinin lideri yenilik-
lər  hazırlanması  işini  daim  davam  etdirməklə  digər  ölkələri 
həmişə qabaqlaya bilər. 
Məhsulun həyat dövrü nəzəriyyəsi - Elmi-texniki tərəq-
qinin  mühüm  istehsal  amilinə  çevrilməsi  dinamik  xarakter 
daşıyan beynəlxalq ticarətin bir sıra qanunauyğunluğunu aşkar 
etməyə imkan verir. 
Raymond  Vernon  texnoloji  üstünlük  nəzəriyyəsinə 
bənzər məhsulun həyat dövrü nəzəriyyəsini ortaya atmışdır. O, 
göstərirdi ki, hər hansı bir məhsulun istehsalında istifadə edilən 
muxtəlif  istehsal  amillərinin  müqayisəli  üstünlüyü  ayrı-ayrı 
ölkələrdə  müxtəlifdir.  Bunun  nəticəsində  məhsulun  həyatı 

---

60 
 
boyunca  onun  hazırlanmasında  istifadə  edilən  istehsal 
xərclərinin dəyişməsinə paralel surətdə onun müqayisəli üstün-
lüyü də dəyişir. Məlum olduğu kimi hər malın həyatı üç mərhə-
lədən ibarətdir: yeni məhsul, yetkin məhsul və standart məhsul. 
Hər  bir  məhsul  yeni  yaradıldıqda  müxtəlif  firmalar  tərəfindən 
əvvəlcə  az  miqdarda  istehsal  edilir.  Bu  mərhələdə  əmtəənin 
keyfiyyəti  və  mahiyyəti  müxtəlif  olur.  Lakin,  sonrakı  mərhə-
lədə  məhsul  kütləvi  istehsal  edildikcə  əmtəənin  keyfiyyətində 
standartlaşdırma  özünü  göstərir.  Bu  halda  məhsul  çox  ölkələr 
tərəfindən  istehsal  edilməyə  başlayır.  Başqa  sözlə,  qabaqcıl 
texnologiyaya  əsaslanan  məhsul  əvvəlcə  sənaye  cəhətdən 
inkişaf etmiş ölkələrdə kəşf edilir.