IV FƏSİL.Beynəlxalq ticarət siyasəti.
4.1. Beynəlxalq iqtisadi siyasət haqqında ümumi
anlayış
"Beynəlxalq və ya xarici iqtisadi siyasət" dedikdə döv-
lətin beynəlxalq iqtisadi əlaqələr sahəsində qarşıya qoyduğu
məqsədlərin həyata keçirilməsinə yönəldilmiş hökumət fəaliy-
yətinin məcmusu nəzərdə tutulur.
64
Geniş mənada beynəlxalq iqtisadi siyasət xarici ticarət
və istehsal amilləri axınının istiqaməti, tərkibi və həcminə təsir
göstərmək üçün hökumətin hər növ fəaliyyətinin məcmusundan
ibarətdir. Eyni zamanda, xarici iqtisadi siyasət həyata keçirilən
ümumi iqtisadi siyasətin tərkib hissəsidir və ölkədəki bütün
iqtisadi fəaliyyətlə sıx bağlıdır. Xarici iqtisadi fəaliyyət
sahəsində qəbul edilən qərarlar gündəlik həyatın bütün sahə-
lərinə öz təsirini göstərir. Məsələn, beynəlxalq ticarəti məh-
dudlaşdıran hər hansı bir hökumət siyasəti, qiymətlər vasitəsi
ilə dərhal istehlakçıların vəziyyətinə təsir edir. Müasir mərhə-
lədə dövlətin iqtisadi siyasətində daxili və xarici iqtisadi siya-
səti biri-birindən hər hansı bir xətt üzrə ayırmaq mümkün
deyildir. Çünki, ümumi iqtisadi siyasətin göstərilən iki istiqa-
məti bir-biri ilə sıx surətdə bağlıdır. Məsələn, xarici iqtisadi
siyasətin mühüm həyata keçirilmə vasitəsi milli pul və maliyyə
siyasətidir. Belə ki, milli pul və maliyyə siyasəti beynəlxalq
ticarətə və kapital qoyuluşlarına ciddi təsir göstərir və buna
görə də ölkənin xarici iqtisadi siyasəti ilə bilavasitə əlaqədar-
dır. Yaxud məşğuliyyət sahəsində görülən tədbirlər də ölkənin
xarici iqtisadi əlaqələrində öz əksini tapır. Və əksinə: bey-
nəlxalq ticarət, xarici yardım, xarici kapital qoyuluşları və
ödəniş balansı sahəsində qəbul edilən qərarlar milli gəlirin
artımı və bölgüsündə, məşğuliyyət və qiymətlərin səviyyəsində
öz əksini tapır.
Beynəlxalq iqtisadi siyasət aşağıdakı əsas istiqamət-
lərdə həyata keçirilir:
a) xarici ticarət siyasəti;
b) tədiyyə balansı siyasəti;
v) xarici investisiya siyasəti;
q) xarici yardım siyasəti.
Xarici ticarət siyasəti ölkələrdə xarici ticarətin nizam-
lanmasına yönəldilmiş tədbirlər sisteminin məcmusu, xarici
iqtisadi siyasətin aparıcı sahələrindən biridir. Xarici ticarət
65
siyasəti geniş mənada maliyyə mənbələri yaradılması və istifa-
də olunmasına xidmət edir. Məsələn, idxaldan alınan verginin
maliyyə mənbəyi olduğu aydındır. İxrac malını təşkil etmək
üçün büdcədən verilən subsidiyalar da hər hansı bir məhsulu
himayə edərək mənbələrin bu məhsulun istehsalına yönəl-
məsinə səbəb olur. Xarici ticarət siyasəti qarşıya qoyulan
məqsəddən asılı olmayaraq iqtisadi mənbələrin yenidən bölüş-
dürülməsinə təsir göstərir.
Xarici ticarət siyasətinin əsas vasitəsi tarif və qeyri-tarif
tənzimləmələridir. Bu tənzimləmə vasitələri üzərində, eləcə də
"Tədiyyə balansı" anlayışı və problemləri üzərində də ayrıca
dayanılıcaqdır. Burada yalnız xarici iqtisadi siyasətin tərkib
hissəsi kimi tədiyyə balansı siyasətinin ümumi cəhətlərinə
diqqət yetiriləcəkdir. Tədiyyə balansı siyasəti hökumətin tədiy-
yə balansının müvazinətini təmin etmək üçün həyata keçirdiyi
tədbirlərin məcmusudur. Tədiyyə balansının kəsirini ödəmək
üçün görülən tədbirləri qısa və uzunmüddətli tədbirlərə bölmək
olar. Qısamüddətli tədbirlərə bu kəsiri ödəmək üçün digər
dövlətlərdən, beynəlxalq təşkilatlardan vəsait əldə edilməsi və
ya özünün malik olduğu beynəlxalq ehtiyatlardan istifadə edil-
məsi üzrə tədbirlər daxildir. Uzunmüddətli tədbirlərə isə bunlar
daxildir:
1) pul və maliyyə siyasətindən istifadə olunaraq iqtisa-
diyyatda devalvasiya yaradılması yolu ilə tədiyyə balansında
tarazlığın təmin edilməsi;
2) milli valyutanı devalvasiya (revalvasiya) etmək;
3) beynəlxalq iqtisadi fəaliyyətlər üzərində valyuta
nəzarətini gücləndirmək;
4) xarici ticarət balansı kəsirlə bağlanırsa tarif dərəcə-
lərini yüksəltmək, beləliklə də idxalda məhdudiyyətləri artır-
maq və ixracın artırılması üçün tədbirlər görmək.
Bu tədbirlərin hamısı birlikdə və yaxud hər biri ayrı-
ayrı qəbul edilə bilər.
66
Tədiyyə balansında müvazinət yaradılması məqsədi ilə
yeridilən siyasət 250-illik tarixə malikdir. Lakin, əsrimizin 30-
cu illərinə qədər nəzəriyyə tədiyyə balansının müvazinətinin
sabit valyuta məzənnələrində dəyişiklik edilməsi yolu ilə çox
bəsit bir yolla təmin edilməsini nəzərdə tuturdu. Şübhəsiz, bu
nəzəriyyə klassik tam rəqabət mexanizmi və qiymətlərin tam
elastik olduğu ehtimalından doğurdu. 30-cu illərdən başlayaraq
tədiyyə balansında kəsir olan ölkələrdə pul təklifinin azalması
və bunun əksinə, müsbət qalıq verən ölkələrdə pul təklifinin
artması nisbi qiymətlərdə dəyişiklik yaranmasına səbəb
olmuşdur. Digər qiymətlər və maaşlar tam elastik olsaydı
yuxarıdakı dəyişikliklər məşğulluğa heç bir təsir göstərməyə
bilərdi və istehsal əvvəlki səviyyədə davam edərdi. 30-cu
illərin böhranı göstərdi ki, qiymət dəyişmələri sabit valyuta
məzənnəsini təmin edə bilmir. Ona görə də, Keyns nəzəriy-
yəsinə görə tədiyyə balansının tarazlığı daha geniş iqtisadi
əsaslarla təmin olunmağa başladı. Çünki, reallıq sübut edir ki,
ölkənin tədiyyə balansında mövcud olan kəsir gəlir və məşğul-
luq səviyyəsinə bilavasitə təsir göstərir. Qiymətlərin aşağı
düşməsi bazardan pulun çəkilməsi ilə nəticələnir, bu isə gəlir
və məşğulluq səviyyəsinin daha da aşağı düşməsinə səbəb olur.
Digər tərəfdən, tədiyyə balansı müsbət qalıq verən ölkələrdə
pul təklifi genişlənir, gəlir və məşğulluq səviyyəsi yüksəlir.
Qiymətlərdə artma meyli olduğu üçün inflyasiya təhlükəsi
yaranır.
Bazar iqtisadiyyatı sistemində işsizlik və inflyasiya
kimi həssas və ciddi problemlərin həlli üçün tam məşğulluq və
qiymətlərin sabitliyinin təmin olunması aparılan iqtisadi
siyasətin başlıca məqsədlərindən birdir. Bu məsələlər tədiyyə
balansı siyasətinin mərkəzi problemləridir. Çünki, tədiyyə
balansında tarazlığın pozulması dərhal gəlir, məşğulluq və
qiymətlərin səviyyəsində əks olunur. Ona görə də tədiyyə
67
balansı siyasəti istər ümumi iqtisadi siyasətin, istərsə də xarici
iqtisadi siyasətin mühüm tərkib hissəsidir.
Xarici investisiya siyasəti uzunmüddətli beynəlxalq
kapital qoyuluşları sahəsində görülən tədbirləri əhatə edir. Bu
kapital qoyuluşları özündə beynəlxalq birbaşa özəl xarici
investisiyaları və beynəlxalq uzunmüddətli portfel qoyuluş-
larını birləşdirir. Birbaşa xarici kapital qoyuluşları beynəlxalq
aləmdə kapital transferi olmaqla, eyni zamanda təşəbbüsçülük,
texnoloji yenilik, riski öz üzərinə götürmə və təşkilatçılıq
tədbirlərini təmin edir. Müasir iqtisadiyyatda olduqca mühüm
rol oynayan beynəlxalq kapital qoyuluşlarını həyata keçirən
transmilli korporasiyalarla əlaqədar xarici iqtisadi siyasət xarici
investisiya siyasətinin aparıcı sahəsidir. Beynəlxalq kapital
hərəkətinə transmilli korporasiyaların birbaşa kapital qoyuluş-
larından başqa beynəlxalq pay sənədləri, istiqraz buraxmaq və
beynəlxalq bazarlarda istiqrazlar alıb-satmaqla əlaqədar olan
ehtiyatlar da daxildir.
Dostları ilə paylaş: |