QəRİbov asəF ƏZİzov anar

3.5. Beynəlxalq rəqabət qabiliyyəti haqqında 
nəzəriyyələr 
 
Beynəlxalq  rəqabət  qabiliyyəti  anlayışı  -  XX  əsrin  son 
onilliyi  XXI-ci  əsrin  əvvəli  beynəlmiləlləşmə,  qloballaşma  və 
inteqrasiya proseslərinin aktivləşməsi  ilə  səciyyələnir. Beynəl-
xalq ticarətlə əlaqədar olan beynəlmiləlləşmə, şəbəkə struktur-
larının  inkişafı  və  kommersiyası  nəticəsində  daha  dinamik 
xarakter  almışdır.  Qloballaşma  isə  əlavə  dəyərin  yaradıl-
masının transmilli həlqələrinin təşkili ilə əlaqədar olaraq beyn-
əlmiləlləşmənin  istehsal  sferasında  da  genişlənməsinə  səbəb 
olur. Qloballaşmanın təməlini şəbəkə loqistikasını və real vaxt 
miqyasında  keyfiyyətin  standartlaşdırılmasını  təmin  edən 
ümumdünya kommunikativ sistemlərin yaradılması təşkil edir. 
Qloballaşma - əslində İnternetlə həmyaşlıdır və iqtisadi 
sahədə  onu  şəbəkə  iqtisadiyyatı  ilə  eyniləşdirmək  olar.  Onun 
yaranması ümumdünya (qlobal) rəqabətinin meydana gəlməsi-
nə  yol  açır.  Bu  isə  "qızıl  milyard"
 
ölkələri  üçün  əvvəlkindən 
daha böyük üstünlüyü təmin edir. 

---

61 
 
Qloballaşma prosesləri milli iqtisadiyyatın, o cümlədən 
milli  sənayenin,  onları  formalaşdıran  təsərrüfat  subyektlərinin 
beynəlxalq rəqabət qabiliyyətini aktuallaşdırmışdır. 
Beynəlxalq  rəqabət  -  dünya  bazarında  ən  əlverişli 
istehsal  və  məhsul  satışı,  habelə  bazarda  daha  yaxşı  mövqe 
tutmaq uğrunda təsərrüfat subyektləri arasında qarşılıqlı əlaqə, 
təsir və mübarizədir. 
Milli  iqtisadiyyatın  rəqabətqabiliyyəti  müasir  dövrdə 
sənaye  istehsalının  demək  olar  ki,  yeniliklər  tətbiq  etmək  və 
modernləşmək  qabiliyyəti  ilə  müəyyən  edilir.  Elmi-texniki 
tərəqqinin  sürəti,  digər  sahələrdə  əmək  məhsuldarlığının  art-
ması,  əhalinin  rifah  səviyyəsi  və  s.  milli  sənayenin  inkişaf 
səviyyəsindən asılıdır. 
Rəqabət qabiliyyəti təsərrüfatın idarə olunmasının baza 
sisteminə  xas  olan  mürəkkəb,  çoxtərəfli  və  çoxsəviyyəli  kate-
qoriyadır.  Rəqabət  qabiliyyəti  fenomeninin  öyrənilməsi  ilə 
uzun  müddətdir  müxtəlif  ölkələrin  tanınmış  alimləri  və  ayrı-
ayrı  qruplar,  elmi-tədqiqat  institutları,  dövlət  hakimiyyəti 
orqanları, işgüzar dairələr və s. məşğul olurlar. 
Rəqabət  qabiliyyəti  probleminin  öyrənilməsində  tanın-
mış alim M.Porter hələ 1990-cı ildə özünün "Beynəlxalq rəqa-
bət  qabiliyyəti"  adlı  əsərində  göstərmişdir  ki,  rəqabət  qabiliy-
yəti  anlayışının  ümumi  qəbul  olunmuş  tərifi  yoxdur.  Firmalar 
üçün  o,  qlobal  strategiya  olduqda  dünya  bazarında  rəqabət 
etmək imkanıdır; bir çox konqresmenlər üçün - müsbət saldoya 
malik  olan  xarici  ticarət  balansı,  bir  sıra  iqtisadçılar  üçün  isə 
mübadilə məzənnəsinə çevrilmiş məhsul vahidinə ən az isteh-
sal məsrəfləridir. Rəqiblərlə mübarizədə rəqiblərin müvəffəqiy-
yəti, hər şeydən əvvəl, ölkədəki vəziyyətdən asılıdır. 
Rusiya-Avropa  iqtisadi  siyasət  mərkəzinin  eksperti 
Fransua  Benoyza  M.Porterin  kitabından  25  il  sonra  2006-cı 
ildə  çap  olunmuş  məqaləsində  rəqabət  qabiliyyəti  anlayışını 
özünəməxsus  şəkildə  izah  etmişdir.  O  göstərir  ki,  adətən 

---

62 
 
rəqabətqabiliyyəti  dünya  bazarlarında  müvəffəqiyyətli  fəaliy-
yətin əhalinin rifah səviyyəsinin yüksəldilməsi ilə əlaqələndiril-
məsi kimi başa düşülür. Onun fikrinə görə hər hansı bir ölkədə 
əhalinin  rifah  səviyyəsinin  yüksəldilməsi  strategiyası  rəqabət 
qabiliyyətinin  aşağıdakı  tərkib  hissələrinin  əlaqələndirilməsini 
tələb  edir:  məhsuldarlıq  -  onun  yüksəldilməsi  əhalinin 
gəlirlərinin  davamlı  olaraq artmasının  vacib  şərtləridir; qiymət 
üzrə rəqabət qabiliyyəti (real mübadilə məzənnəsi ilə) ölkənin 
dünya  bazarında  rəqabət  mübarizəsi  aparma  qabiliyyəti  və 
ölkədə  yeni  iş  yerləri  açılmasına  təsir  göstərən  amillərdən 
biridir;  innovasiya  fəaliyyəti  və  texnoloji  ixtisaslaşma  -  dünya 
miqyasında  ixtisaslaşmaya  və  əhali  rifahının  yüksəldilməsinə 
təsir  göstərən  yeni  ideya  və  texnologiyanı  formalaşdırır; 
investisiya cazibədarlığı, onun əsası -məhsuldarlığa və innova-
siya  fəaliyyətinə  həlledici  təsir  göstərən  əlverişli  investisiya 
mühitidir. 
Rəqabət qabiliyyəti - ölkənin hökumət və sənaye dairə-
lərini  narahat  edən  ən  mühüm  məsələdir.  Firmalar  rəqabətdə 
müvəffəqiyyət əldə etmək üçün ya aşağı istehsal məsrəflərinə, 
yaxud  yüksək  keyfiyyətlə  baha  qiymətə  məhsul  satmaq  imka-
nına malik olmalıdırlar. Həmin üstünlüyü  əldə saxlaya bilmək 
üçün  firmalar  başqa  istiqamətlərdə  məhsulun  keyfiyyətinin  və 
əmək məhsuldarlığının daha da yüksəldilməsi sahəsində qaba-
ğa çıxmalıdırlar. 
Tanınmış  alman  iqtisadçısı  Y.Şumpeterin  göstərdiyi 
kimi  '"rəqabət  qabiliyyəti" anlayışı həddən artıq  dinamik  kate-
qoriyadır və onun dinamikası, hər şeydən əvvəl, xarici amillər-
lə əlaqədardır. Rəqabət tarazlıq deyil, daim dəyişəndir. Sahənin 
təkmilləşməsi  və  yeniləşməsi  birdəfəlik  hadisə  deyil,  fasiləsiz 
prosesdir  və  onun  arxasında  uzunmüddətli  sabitlik  dayanır. 
Bugünkü  üstünlük,  sabah  əldən  alına  bilər  və  yaxud  heçə 
endirilər. Bitmiş  davranış  vahidi olan firmalar  rəqiblərə nisbə-
tən  yaxın  və  uzaq  perspektivdə  üstünlük  əldə  etmək  üçün 

---

63 
 
istifadə  olunan  texnologiyaya  daim  alternativ  axtarırlar.  Bu 
baxımdan  rəqabət  qabiliyyəti  rəqabət  üstünlüyünə  nail  olun-
ması  üçün  həyata  keçirilən  məqsədyönlü  dinamik  prosesdir. 
Firmalar  bazarın  siqnallarına  müxtəlif  şəkildə  reaksiya  ver-
dikləri  üçün  real  şəraitdə  firmaların  müxtəlif  davranış  tərzinə 
rast  gəlmək  mümkündür.  Bu  davranış  tərzi  uzunmüddətli 
perspektivdə  düzgün  seçim  edən  firmaların  çiçəklənməsinə, 
müntəzəm səhv buraxan firmaların isə iflasa uğramasına səbəb 
olur.  Beləliklə,  bazar  sistemi  təşkilatların  iqtisadi  davranışları 
üzrə  eksperimentlər  və  onların  nəticələrinin  dəyərləndirilməsi 
üçün  bir  növ  sınaq  meydanıdır.  Firmaların  edə  biləcəkləri 
seçim gələcəkdə baş verə biləcək dəyişiklikləri və hansı varian-
tın daha yaxşı ola biləcəyini görə bilməyin qeyri-mümkünlüyü 
rəqabət  üstünlüyünün  yaranması  prosesini  ehtimal  olunan  və 
riskli  edir.  Həmin  prosesin  əsas  məzmununu  yeni  kombinasi-
yalar  və  ya  yeniliklər  tətbiq  edilməsi  nəticəsində  yeni  maddi 
nemət  hazırlanması,  yeni  istehsal  üsulu  tətbiq  edilməsi,  yeni 
satış bazarlarının mənimsənilməsi, yeni xammal mənbəyi və ya 
yarımfabrikat alınması və s. təşkil edir. 
Beləliklə, rəqabət  qabiliyyəti -  məhsul istehsalı  və  böl-
güsü  prosesində  inhisar  mövqeyi  ilə  əlaqədar  yaranan  və 
müvafiq mənfəətin əldə edilməsinə imkan verən, hər hansı bir 
istehsalçının  başqa  istehsalçılar  üzərində  hökmranlığını  əks 
etdirən bazar münasibətləridir.