Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi
Yüklə 2,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
| turanlïğlar “Qutadğu bilig” tep aymïšlar
(Радлов 1890,2–3). Muqaddimada eranlïğlar “Šahnama-yi türki” atamïšlar, ba’zilarï ma “Pandnama-yi muluk” temišlär deyilishiga qaraganda, bu asar forsiyga ham tarjima qilingan chiqar. Tarjimasi topilmagani sabab biron hukum chiqara olmaymiz. Yana asar “Šahnama-yi türki” ataluvining boisi, uning turkiydagi shoh kitob, kitoblarning tojdori sifatida tan olinganligida edi. Eski turkiy adabiyot va adabiy tilining ravnaqiga katta hissa qo‘shgan mualliflardan yana biri, turk didaktik adabiyotining yirik namoyandasi, buyuk faylasuf Adib Ahmad (Adib Ahmad bin Mahmud Yugnakiy)dir. Adib Ahmadning yashab o‘tgan davri aniq emas. Meros qolgan asarlarining til xususiyatlariga qarab, u taxminan XII asrda yashab o‘tgan deb biladilar. Adibning bizgacha “Hibatu-l-haqoyiq” dostoni, shuningdek, pand-nasihat mazmunli to‘rtligi va she’riy baytlari yetib kelgan. Alisher Navoiy o‘zining “Nasoyimu-l-muhabbat” otli tazkirasida turk mashoyihlari qatorida Adib Ahmadni yodga oladi, uning ijodiga yuksak baho berib, baytlaridan o‘rnaklar keltiradi. Navoiy yozadi: “Adib Ahmad … Türk elidin ermiš… Derlär-ki, közläri bütäw ermiš-u aslā zāhir ermäs ermiš. Basir bolup özgä basirlär-deg andaq emäs ermiš-ki, köz bolğay-u, 45 körmäs bolğay, ammā bağāyat zîrak-u zakî va zāhid-u muttaqî kiši ermiš. Haq subhānahu va ta’ālā agarči zāhir közin yapuq yaratqandur, ammā köŋli közin bağāyat yaruq qïlğandur… anïŋ tili türk alfāzï bilä mavā’iz-u nasāyihqa goyā ermiš, balki aksar Türk ulusïda hikmat-u nuktalarï šāye’dur va nazm tarîqï bilä aytur ermiš” (NM.390–391). Navoiy o‘rnak sifatida keltirgan baytlar quyidagilar (misolni Rossiya FA Sharqshunoslik instituti Sankt-Peterburg bo‘limida saqlanayotgan 97a qo‘lyozmadan keltiramiz – 98a- bet): Uluğlar ne bersä, yemäs-men demä, İlik sun, ağïz ur, yemäsäŋ yamä. Ikkinchi o‘rnak: Tiliŋni tiyä tut, tišiŋ sïnmasun, Bu turğan xalayiq seŋä külmäsün. Uchinchi bayt mana bu: Söŋäkkä iligdür, erängä bilig, Biligsiz erän-ol iligsiz söŋäk. Navoiy keltirgan birinchi va ikkinchi baytlar “Hibatu-l- haqoyiq”dan olingan emas. Chamasi, Adib Ahmadning pand- nasihat mazmunidagi boshqa bir asari bor: misol o‘shandan. Navoiy o‘rnagidagi uchinchi bayt “Hibatu-l-haqoyiq”da o‘zga bir ko‘rinishda. Adibning o‘z asarida baytning to‘rtlik tarkibidagi o‘qilishi shunday: Söŋäkkä yilig-teg erängä bilig, Erän körki ’aql-ol, söŋäkniŋ yilig. Biligsiz yiligsiz söŋäk-teg xalï, Yiligsiz söŋäkkä sunulmaz elig (AH.89–92). Temuriylar davri matnshunosligida matn tuzish prinsiplari, qiyosiy matn yaratishning ilmiy asoslari tugal bir ko‘rinishda ishlab chiqilgan edi. 1444 yili Samarqandda yirik davlat arbobi, adabiyot va ilm-fan homiysi, shoir Amir Arslon Xo‘ja Tarxon buyrug‘i bilan Adib Ahmad Yugnakiy “Hibatu-l-haqoyiq” dostonining tayanch matni tuzib chiqildi. Doston yakunida 46 keltirilgan Amir Arslon Xo‘ja Tarxonning she’rida bu xususda shunday deyiladi: Köp elni körür-biz Adib sözini Bilä bilmägändin ular özini. ’Ayibqa qoyuptur xalayiq ara, Ğalat ma’nilarnï ayïtmïš yana. Sabab erdi bu iš bitidük kitab, Keräk qïl ijabat, keräk qïl ’itab. (Ma’nosi: Ko‘p kishilarni ko‘rarmiz-ki, adib so‘zini bilib- bilmay, o‘zidan har turli gap qo‘shadilar. G‘alati ma’nolar chiqarib, xalq ichida uni aybga qo‘ymoqdalar. Shu sabab bo‘lib, ushbu kitobni tuzdik. Istasang qabul qil, istamasang yo‘q) (AH.505–510). Mazkur baytlardan o‘sha kezlar Adib Ahmadning mashhur o‘gitlari ba’zan xato talqinga uchray boshlaganligi anglashiladi. Arslon Xo‘janing asarni qayta kitob holiga keltirishdan maqsadi, xato talqinlarga chek qo‘yish, ularni tuzatish va asarning tayanch, ishonchli nusxasini yaratish edi. Tayanch matn tuzilgach, keyingi nusxalari uning asosida ko‘paytirilgan. “Hibatu-l-haqoyiq” (“Atabatu-l-haqoyiq”)ning tayanch matnini samarqandlik Zaynul Obidin baxshi tuzdi. Navoiyga qadar yaratilgan turkiy adabiyot va adabiy tilining rivojida Mavlono Lutfiy, Atoyi, Sakkokiy singari shoirlarning xizmati katta. Alisher Navoiy o‘zining “Majolisu- n-nafois” tazkirasida Mavlono Lutfiyni ehtirom bilan tilga oladi, Yüklə 2,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|