Qоzоqbоy yO‘ldоshеv, vаlijоn qоdirоv, jаlоlbеk yO‘ldоshbеkоv
Yüklə 3,46 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Nazariy ma’lumot
KOMIL INSON Tasavvuf – musulmon olamida (mamlakatlarida) keng tarqal- gan, butun dunyoda mashhur bo‘lgan islom diniga asoslanuvchi buyuk ta’limot. Tasavvuf orqali insoniyat islom dinining ichki va tash- qi go‘zalligini, uning buyuk insonparvarlik mohiyatini anglab yetdi. Tasavvufning maqsadi insonni ruhiy, ma’naviy jihatdan poklash, ya’ni komil insonni tarbiyalashdir. Qalb pokligiga erishgan, yuksak ma’navi- yatli, aqlan va jismonan barkamol shaxs komil insondir. Aksariyat adabiyotlarda komil inson ruhiy poklangan inson tushunchasi bilan teng lashtiriladi. Demak, ruhni poklash zarur. Poklanishning yo‘li esa bitta, u nafsni yengishdir. Nafs deganda yemoqlik, ichmoqlik, kiymoqlikdan tashqari yana johillik, ilmsizlik, manmanlik, kibr-u havo, dunyoparastlik, zulm, o‘g‘ri- lik, tanballik, tama, ko‘rolmaslik, baxillik, mansabparastlik, ko‘ngli tor- lik, g‘azab, umuman, inson ruhini, qalbini bulg‘aydigan, uni Allohdan uzoqlashtiradigan barcha illatlar yig‘indisi tushuniladi. Qur’oni karimning bir qator oyatlarida ochiq yoki ishora bi- lan nafsni jilovlash, yengish lozimligi mazmunida hukmlar bor. Shuningdek, payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning hadis- larida ham bu borada ko‘rsatmalar talaygina. Misol tariqasida Hazrati Aliga aytgan ushbu nasihati (hadisi)ni keltirish mumkin: “Yo Ali, valoyat (avliyolik) maqomiga yetishgan zotlar ko‘p-ko‘p ibodat qilgan- laridan emas, o‘z nafslarini yengganliklaridan bunday ulug‘ daraja- ga erishganlar”. Nafs insonning juda qudratli, xavfli dushmani. Unga tobe inson ma’naviy va jismoniy tubanlikka, halokatga mahkum. Shuning uchun Navoiy “Nafs itin qilsang zabun, olamda yo‘q sendek shujo” deb yozsa, “Qisasi Rabg‘uziy”da bir nafsning ishini yet mish shayton qilolmaydi deb ta’kidlanadi. “Farhod va Shirin”ga qaytaylik. Dostondagi Farhod olishib yeng- gan ajdaho, Ahraman dev, temir odam shunchaki xayoliy, afsonaviy 86 obrazlar emas, balki har bir inson (masalan, Farhod)ning botini (ichki olami)dagi nafsoniy istak, shaytoniy intilishlarning ramziy timsollaridir. Farhodning oshiqligi uni bu nafs lashkari bilan kurashga otlantirdi, ishq unga kuch, sabot va iroda ato etdi. Ko‘rinadiki, nafsni yengish quroli — bu ISHQ ekan. Tasavvufda ishq deganda faqat mehr, sevgi kabi tuyg‘ulargina emas, ulardan tashqari yana iroda, sabot, ilm, ibodat, oqillik, xokisor- lik, sabr, qanoat, g‘ayrat, kamtarinlik, adolat, saxiylik, halimlik, mard- lik, hayo, pokizalik, shirinso‘zlik, shafqat, umuman, inson qalbini, ruhini poklashga xizmat qiladigan, uni Allohga yaqinlashtiradigan bar- cha ezguliklar, pokliklar yig‘indisi tushuniladi. Ishqning o‘rni ko‘ngilda bo‘ladi. Ko‘ngil ishq tufayli poklanadi. Ko‘ngil poklansa, ishq yanada o‘tli, nurli bo‘ladi, ilohiy mohiyat kasb etadi. Tasavvufga ko‘ra ko‘ngil- ni poklash ham bir ilmdir. Ilm esa ustozlardan o‘rganiladi. Farhodning ustozlaridan kasb o‘rganishini eslang. Ular shunchaki hunarmand ustalar obrazi emasdi. Boniy – ko‘ngilga ishq binosini qurgan va qurishni o‘rgatgan piri komil. Moniy – Alloh ishqini qalbga naqshlash sirlarini anglat- gan ustoz. Qoran – ko‘ngildagi toshdan ham qattiq nafsoniy istaklar- ni parchalash ilmini bildirgan murshid. Shular kabi yana Suhaylo, Suqrotdek ulug‘lardan ishq sirlarini, poklanish ilmini o‘zlashtirgan in- songina hayotlik davrida o‘z botinida dev, ajdaho, arslondek bo‘lgan nafsoniy illatlarni yenga biladi, kundalik hayotda duch keladigan o‘z nafsiga qul Xusrav, Sheruya kabi odam qiyofasidagi shaytonlarga bas kela oladi. Bir so‘z bilan aytganda, u insoniy o‘zligini yo‘qotmay, poklanish yo‘lida davom etadi. Poklanishga erishgan komil inson ayni paytda yuksak axloq va odob timsoliga aylanadi. Shu ma’no- da Farhod o‘zbek adabiyotida mukammal yaratilgan komil inson obrazidir. 87 xOjA (1480–1547) Xojaning to‘liq ismi Poshshoxoja ibn Abdulvahhobxoja bo‘lib, millatimiz tarixida davlat va din arbobi, lirik va epik janrlarda bir- dek barakali ijod qilgan betakror adib sifatida alohida o‘rin tuta- di. Toshkentlik mashhur avliyo Zangi Ota avlodlaridan. 1480- yil - da Ashxobod yaqinidagi qadim Niso shahrida shayxulislom Abdul- vahhob xoja oilasida tug‘ilgan. Dastlab otasidan, so‘ng e’tiborli murabbiylardan tahsil ol- gan Poshshoxoja yigitlik bo‘sag‘asidayoq davlat xizmatiga kirishadi, ya’ni 16 yoshida temuriylar saroyida ishlay boshlaydi. Keyinchalik shayboniylar hukmronligi davrida Nisoga tegishli Darun viloyatiga hokim, Karmana hokimi Jonibek Sulton hukumatida saroy mulozimi vazifalari da ishlaydi. 1529- yilning kuzidan Navoiyning kindik qoni to‘kilgan Hirotning, 1534- yildan esa Balx shahrining shayxulislomi vazifasiga tayin etiladi. Umrining so‘nggi yillarida davlat ishlaridan iste’fo bergan adib Buxoroga qaytadi va butun borlig‘ini badiiy ijodga, xalqning ma’naviy tarbiyasiga bag‘ishlaydi. Xoja 1547- yilda Buxoroda vafot etadi va Bahovuddin Naqshband qabri yonida dafn qilinadi. Xoja XII asrda Buxoroda Abduxoliq G‘ijduvoniy asos solgan mashhur “xojagon” silsilasining ko‘zga ko‘ringan vakillaridan edi. Bu silsila dun- yoga Bahovuddin Naqshband, Xoja Ahror, Abdurahmon Jomiy kabi ko‘plab dovruqli murshidlarni yetkazib bergan. Xojaning o‘g‘li Hasanxoja Nisoriy “Muzakkiri ahbob” asarida otasining qilgan ishlari, hayot tarzi, axloq-sajiyasi haqida qimmatli ma’lumotlar qoldirgan. Darhaqiqat, Xojaning mavqei zamonasida ba- land bo‘lgan. Bu birgina uning nasl-nasabi sababidan emas, ilmi, fe’li, adolati tufayli ham edi. XVI asrning mashhur shaxslaridan “maxdumi a’zam” nomi bilan shuhrat qozongan Xojagi Kosoniy Xoja haqida fikr yuritib, “shahbozi balandparvoz” (baland uchuvchi lochin) deb baho- lagan ediki, bu bejiz emas. “Muzakkiri ahbob” muallifi Xojaning fazi - latlari haqida so‘z yuritib, she’r ilmini, insho (yozishma san’ati)ni mu- kammal bilganini xabar qiladi. Jumladan, podsholikning chet ellarga jo‘natiladigan xatlarini ham ko‘pincha shu kishi yozgan ekan. |