130
dosh olimlar ixtiyoriga yetgan va shu xususda
ham uning aniqligiga
hech shubha yo‘q. Al-Buxoriy yoshligidayoq otasi vafot etib, onasi
tarbiyasida o‘sgan. U yoshligidan aql-idrokli, o‘tkir zehnli va ma’rifatga
havasi kuchli bo‘lib, turli ilm-fanlarni, ayniqsa, hadis ilmini zo‘r
qiziqish
bilan egallaydi.
Manbalarda ko‘rsatilishicha, u o‘n yoshidan boshlab o‘z yur-
tidagi turli rivoyatchilardan eshitgan hadislarni, shu ningdek, Abdulloh
ibn al-Muborak va Vakiy kabi olimlarning hadis to‘plamlarini mutolaa
qilib, yodlagan, ustozi Shayx Doxiliy bilan hadis rivoyatchilari haqida-
gi qizg‘in bahslarda qatnashgan. 825- yili o‘n olti yashar al-Buxoriy
onasi va akasi Ahmad bilan Hijozga qarab yo‘l tutadi, muqaddas sha-
harlar Makka va Madinani ziyorat qiladi. Olti yil Hijozda yashab,
hadis
ilmi dan o‘z bilimini yanada oshirish maqsadida o‘sha paytda ilm-fan-
ning yirik markazlaridan hisoblangan Damashq, Qohira, Basra, Kufa,
Bag‘dod kabi shaharlarda yashaydi. U joylardagi mashhur olimlar-
dan hadis bilan bir qatorda fiqh ilmidan ham ta’lim oladi, yirik olimlar
davrasida il miy bahslar-u munozaralarda qatnashadi va ilm toliblariga
dars ham beradi. Imom al-Buxoriy hayotining ko‘p qismi xorijiy ellar-
da, musofirchilikda o‘tadi.
Yana bir vatandoshimiz termizlik mashhur muhaddis Abu Iso
at-Termiziy al-Buxoriyga ham shogird, ham safdosh hisobla nib, ular-
ning o‘zaro munosabatlari ibratli bo‘lgan. Uzoq yillar Sharqning tur-
li-tuman mamlakatlariga safar qilgandan keyin umrining oxirlarida
al-Buxoriy besh (863–868) yil Nishopurda ya shab, madrasada hadis
ilmidan dars bergan. O‘sha paytda Nishopur musulmon Sharqidagi
eng yirik ilmiy markazlardan biriga aylanganligi sababli ko‘p mashhur
olimlar shu shaharda to‘plangan edilar. Al-Buxoriyning at-Termiziy bi-
lan uchrashuvi ham Nishopurda yuz berib, diyorimizdan chiqqan ikki
mashhur muhaddis o‘rtasida unutilmas, qizg‘in ilmiy bahslar, ko‘pdan-
ko‘p ijodiy, do‘stona uchrashuvlar bo‘lib o‘tadi. At-Termiziyning
yozishicha, u o‘z asarlari uchun ko‘p ma’lumotlarni al-Buxoriy bi-
lan uchrashuvlaridan olgan. Shu bilan birga al-Buxoriy ham at-Ter-
miziyning bilimini yuqori baholab: “Men sendan ko‘rgan foyda sen
mendan ko‘rgan foydadan ortiqroq”, deb unga nisbatan chuqur hur-
matini bildirgan. At-Termiziy o‘z ustozi va safdoshi al-Buxoriyni butun
131
umri davomida hurmatlab, unga samimiy sadoqatda bo‘lgan. Arab
tarixchisi Shamsuddin az-Zahabiyning “Tazkirat ul-Hufoz” (“Hofizlar
haqida tazkira”)
nomli asarida yozishicha, at-Termiziy o‘z ustozining
vafoti tufayli qattiq qayg‘uga botib “ko‘p yig‘laganidan hatto ko‘zlari
ko‘r bo‘lib qolib, uzoq yillar ko‘zi ojiz holda yashadi”.
Imom al-Buxoriy nafaqat yirik olim, balki o‘zining go‘zal
xulq-at-
vori, odamoxunligi, muruvvatliligi, himmatliligi va beqiyos saxovatliligi
bilan boshqalardan tamomila ajralib turgan. U zehni o‘tkirligi va yod-
lash qobiliyatining kuchliligi bilan ham xalq orasida g‘oyat shuhrat qo-
zongan. Manbalarda al-Buxoriyning 600 mingga yaqin hadisni yod
bilgani qayd qilingan.
Imom al-Buxoriy xorijdan qaytgach, o‘z vatani Buxoroda ko‘plab
shogirdlar va ulamolarga hadis ilmidan saboq berish bilan mashg‘ul
bo‘ladi. Ko‘pchilik
uni hurmat qilgan, ammo ba’zi hasadgo‘y, qora ni-
yatli kishilar al-Buxoriyni ko‘rolmas edilar. Natijada, hasadgo‘ylar-
ning xatti-harakati tufayli Buxoro amiri Xolid ibn Ahmad az-Zuhaliy
bilan al-Buxoriyning aloqasi buzilib qoladi. Bunga sabab shuki, amir
olimdan huzuriga kelib “Al-jome’ as-sahih”, “At-ta’rix” kitoblarini o‘qib
berishni talab qiladi. Lekin al-Buxoriy “Men
ilmni xor qilib, uni hokim-
lar eshigi oldiga olib bormayman, kimga ilm kerak bo‘lsa, o‘zi izla-
sin. Lekin Alloh oxi rat kuni ilmni yashirmay
uni toliblarga sarf qilgani
uchun meni kechiradi”, degan javobni aytadi. Amirga javob yoqmay,
fitnachi, bo‘htonkor shaxslarning gapiga kirib al-Buxoriyga shaharni
tark etishni buyuradi. Shundan keyin al-Buxoriy Samarqandga qa rab
yo‘l oladi. Birmuncha muddat Xartang qishlog‘ida o‘z
shogirdlari va
qarindosh-urug‘larinikida yashagandan keyin og‘ir kasalga chalinib,
hijriy 256- yil (melodiy 870- yil 1- sentyabr) 60 yoshida vafot etadi va
shu yerda dafn qilinadi.
Dostları ilə paylaş: