Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
bunları nəzərdən qaçırmaq olmaz və yazıçının öz əsərlərinin dili üzərində işini təkmilləşdirməsindən danışarkən bunları mütləq hesaba almaq lazım gəlir. Lakin onu da nəzərə almaq lazımdır ki, bunlar onun dil yaradıcılığını tədricən təkmilləşdirə bilən amillər idi. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində Azərbaycan dilinin nəzəri və praktik məsələlərinə dair böyük qüvvə ilə başlanan işlər isə ədibin dünyagörüşünə daha ciddi təsir etmiş, qeyd etdiyimiz ciddi təbəddülatın səbəbi olmuşdur. Elə buna görə də yaradıcılığının I və II dövrlərində, əsasən, lüğət materialı üzərində aparılan, lüğətlə məhdudlaşan iş indi qrammatik quruluşu da əhatə edir, dilçi əməliyyatına bənzəyir. Bütün bunla- rın nəticəsidir ki, onun 20-ci illərin sonlarında həm yenidən nəşr olunmuş, həm də ilk dəfə nəşr olunan əsərlərinin dili istər lüğət tərkibi, istərsə də qrammatik quruluş cəhətdən ədəbi dil normalarına daha çox uyğundur. Bunu R.Kazımova da müşahidə etmiş və yazmışdır: «Biz onun yenidən işlənmiş hekayələrinin dilində müasir dilimizin qanunlarına yaxınlaşmanı daha çox hiss edirik».
30 Ədibin inqilabdan əvvəl və sonra öz əsərlərinin dili üzərində necə işləmiş olduğunu əyani şəkildə müşahidə etmək üçün «Ayın şahidliyi» hekayəsi və «Dağılan tifaq» pyesi üzərində apardığı əməliyyatı nəzərdən keçirək. Hekayənin əlyazması qalmamışdır. Ə.Haqverdiyev bu hekayəni ilk dəfə 1906-cı ilin 24 mayında «Həyat» qəzetində «Qəmərin şahidliyi» adı ilə, ikinci dəfə 1909-cu ildə «İki hekayət» kitabında «Ayın şahidliyi» adı ilə çap etdirmişdir. Hekayəni ikinci dəfə çap etdirən ədib, təbii olaraq, bəzi düzəlişlər aparmışdır. Hekayənin bu iki çapı arasındakı fərqlər tənqidçi və ədəbiyyatşünas H.Əfəndiyev tərəfindən dəqiq mü- əyyənləşdirilmişdir. O yazır: «Kitabda («İki hekayət» kitabı və ora- dakı «Ayın şahidliyi» əsəri nəzərdə tutulur – Q.K.) bəzi cümlə və ifadələrin mətndən çıxarılması, ayrı-ayrı sözlərin və ləfzlərin dəyiş- 30 . . .
Р К а з ы м о в а Я Щагвердийев юз щекайяляринин дили
цзяриндя неъя иш .
лямишдир Азярбайъан ССР ЕА Дил Институтунун , ясярляри III , 1950, .37.
ъилд сящ
83 dirilməsi və yaxud da lüzumsuz olaraq ixtisarı hallarına təsadüf olunur».
31 Burada hekayənin yeni çapındakı düzəlişlər haqqında söhbət gedir. Məqalə müəllifi düzəlişlərin dairəsini – onların bir qisim söz, ifadə və cümlələrin ixtisarından, əvəz edilməsindən ibarət olduğunu dəqiq müəyyənləşdirmişdir. Ədibin yaradıcılığının ilk iki dövründə əsərlərinin dili üzərində işinin dairəsi, bəzi əlavələri də nəzərə alsaq, əsasən, bu qədər olmuşdur. Məsələn, ədib «…qurbağaların nəğmələri hamısı bir- birinə qarışıb ruha sükunət bəxş edən qəribə bir ahəngi-təbii əmələ gətirmişdilər» cümləsindəki bəxş edən sözünü verən ,
dəstəsinə qoşuldu» cümləsindəki həbsxana
sözünü dustaqxana , «Ay, ulduz, daşlar, ağaclar allahın hökmü ilə bu növ şahid ola bilərlər» cümləsindəki şahid ola bilərlər ifadəsini şəhadət edə bilərlər ifadəsi ilə əvəz etmişdir. Zahirən belə görünə bilər ki, bunlardan üçüncü cümlədəki əvəzetmə «lüzumsuz»dur, lakin diqqət edildikdə məlum olur ki, ədib fikrin ifadəsini daha da qüvvətləndirmiş, mənanı nəzərə almışdır. Əslində, əvvəlki cümlədə
şahid ola bilərlər ifadəsi yerinə düşmür. Yaxud da cüm- lədəki allahın hökmü ilə sözləri artıqdır. Çünki allahın hökmü ol- madan da ay, ulduz, daşlar, ağaclar yazıçının nəzərdə tutduğu qanlı faciələrə şahiddir. Burada ədib təsvir etdiyi subyektlərin passiv şahidliyini yox, allahın hökmü ilə fəal şəhadətini, şahidlik etməsini nəzərdə tutmuş, ona görə də ifadənin qəliz və ya asan olmasını deyil, mənasını əsas götürmüşdür. İkinci nəşrdə müvafiq ixtisarlara da təsadüf olunur: «Qəndablı kəndinin yayının havası, ələlxüsus gecələri hamıya məlumdur» - cümləsindəki yayının
sözü ixtisar edilməklə fikir ümumiləşdirilmiş və məzmun genişləndirilmişdir; «Mən səni buradan salamat bu- raxmayacağam, gərək sən bu saat burada öləsən, çünki kənd yaxındır, gedib xəbər edərsən, mənim dalımca gəlib məni 31 . . . «
» Щ Я ф я н д и й е в Я Щагвердийевин Гямярин шащидлийи
, . .
-
, 1961, щекайяси щаггында С М Киров адына АДУ нун Елми Ясярляри
3, .52. № сящ
84 tutarlar» - cümlələrindən ikincisi – gərək sən bu saat burada öləsən hissəsi məntiqsiz və ibtidai məzmuna malik olduğu üçün mətndən çıxarılmışdır; «Mənim üzümdə siz bir qara görüb onu ləkə hesab edirsiniz. Xeyr, o qara, ləkə deyil. O qara bəlkə mənim ahımın tüstüsüdür» - cümlələrində qara
sözü çox təkrarlandığı üçün sonuncu cümlədən atılmış və son iki cümlə birləşdirilərək «Xeyr, o qara, ləkə deyil, bəlkə mənim ahımın tüs- tüsüdür» şəklində səlisləşdirilmişdir. Bunlardan əlavə, bir-iki cümləyə qeyri-müəyyənlik bildirən bir
sözü, və
bağlayıcısı artırılmış, həmcins xəbərlərdən birincisi feli bağlama şəklinə salınmışdır. İkinci çapda olan bu yeniliklərin həm ümumilikdə, həm ayrı-ayrılıqda əsərin xeyrinə olduğu və usta yazıçı qələmi ilə edildiyi göz qabağındadır. H.Əfəndiyev hekayənin iki çapı arasındakı fərqləri müəy- yənləşdirmişsə də, məsələnin qoyuluşu düzgün olmadığından o, doğru nəticəyə gəlməmişdir. O bunları «lüzumsuz ixtisarlar», «kobud əməliyyat» və s. adlandırır, göstərir ki, «bunlar istər- istəməz əsərin orijinalının təhrifinə və ondan alınan təəssüratın müəyyən dərəcədə pozulmasına səbəb olmuşdur». Bu yanlış fikrin səbəbi odur ki, məqalə müəllifi əsərin ikinci çapındakı ixtisar, əvəzetmə və əlavələrin Ə.Haqverdiyevin özü tərəfindən deyil, Orucov qardaşları nəşriyyatı tərəfindən aparıldığını güman edir. Dil məsələsində ardıcıl demokrat olan Haqverdiyev öz əsərlərinin dilinin təhrif edilməsinə imkan verməzdi. Belə hal onun yaradıcılığının ilk dövründə bəlkə də mümkün idi, lakin «İki hekayət» kitabının nəşri dövründə, H.Əfəndiyevin özünün də qeyd etdiyi kimi, Ə.Haqverdiyev artıq görkəmli yazıçı və ictimai xadim kimi məşhur idi. İkinci nəşrdə hekayənin adı dəyişdirilmiş, qəmər sözu
ay sözü ilə əvəz olunmuşdur. Bu cür dəyişiklik son dərəcə məntiqidir. İşlənmə dairəsinə görə qəmər
sözünü ay sözü ilə müqayisə etmək olmaz. Ümumxalq dilində ay sözü üstünlük təşkil edir. Qəmər
sözünə biz daha çox klassik ədəbiyyatın dilində rast gəlirik. Xalq dilində olan ay doğdu, ay batdı və s.
kimi bir çox ifadələr də yalnız bu sözün iştirakı ilə formalaşmışdır. Hələ Haqverdiyev kimi bir yazıçının ilk nəşrdə hekayəni nə üçün məhz «Qəmərin şahidliyi» adlandırması təəccüb doğurur. 85
Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|