Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
S ə l i m b ə y. Həmzə, heç Nəcəfin Tirməsini görübsənmi? Qəribə tuladır, s a n a t u l a d e y i r ə m, daha bil nədir, bir at əvəzi. (9) Tula
sözü başqa sözlərlə elə əlaqələndirilmişdir ki, hər iki məna çox aydın başa düşülür. Hətta Həmzə bəy özü də təhqir edildiyini anladığı üçün «tula özünsən, ağzıyın sözünü bil» - deyə pərt halda cavab qaytarır. Yazılı ədəbiyyatımızda ilk dəfə Haqverdiyevdə rast gəldiyimiz bu üsuldan şeir və nəsr əsərlərində indi də istifadə olunur. Ə.Haqverdiyev sözün mənasına diqqətlə yanaşmış, hər hansı bir anlayışı ifadə etmək üçün hansı sözün yararlı olduğunu və hansı sözü seçib götürmək lazım gəldiyini əvvəlcədən ölçüb- biçmiş, dəqiq müəyyənləşdirmişdir. Məsələn, Nazlı xanım pyesdə bir dəfə də olsun ərinin adını demir; onun dilində kişi, bizim kişi, yolu yumrulmuş söz və ifadələri «Qəhrəman bəy» sözünün perifrazlarıdır. Məlumdur ki, keçmişdə qadınlar kütləvi yerlərdə öz ərinin adını deməkdən çəkinərdilər. Bu hadisə öz izlərini hələ indi də saxlamışdır. Dildə tabu adlanan bu hadisənin qədim tarixi vardır və buna görə də obrazın danışığına milli kolorit verir. Ədib obrazların dilində sonralar da bu cəhətə fikir vermiş, hətta bu sahədəki zərərli mühafizəkarlığı «Xəyalat» pyesində açıq şəkildə pisləmişdir. Hətəmxan ağanın Mirzə Fətəliyə dediyi aşağıdakı sözlər onun (Hətəm xanın) bu məsələdə qatı mühafizəkarlığını öz dili ilə ifşa edir: H ə t ə m x a n a ğ a. …hələ bunlar hamısı bir kənara, sən mənim özümü məsxərəyə qoyubsan, bu heç, bu övrət-uşaq ilə nə işin var? Sən özün hərçənd müsəlmanlıqdan kənar bir adamsan, amma genə nə qədər olsa, sənin qanın müsəlman qanıdır; heç sənə müsəlmanın ismətinə toxunmaq yaraşarmı? Qardaş, niyə mənim övrətimin, qızımın adını camaat bilsin? Eyb olsun sənin üçün, çox eyb olsun! Ə.Haqverdiyevin pyeslərində ayrıca tədqiqə ehtiyacı olan belə səciyyəvi cəhətlər çoxdur. Burada isə sözün rəngarəng məna xüsusiyyətlərinin təzahür tapdığı şəkil və mənaca fərqlənən söz qruplarına diqqət yetirməklə kifayətlənəcəyik. Məlum olduğu kimi, sözlər yaranarkən təkmənalı olur, lakin təfəkkür inkişaf etdikcə yeni məfhumlar dərk edilir və həmin 147
məfhumlara ad vermək lazım gəlir; nəticədə bəzən oxşar əlamətli müxtəlif məfhumlar eyni səs kompleksi ilə adlandırılır və, beləliklə, çoxmənalılıq yaranmış olur. Başqa cür desək, sözlərdə çoxmənalılıq hər hansı əşya, hadisə, əlamət, hərəkət və sairi adlandıran səs kompleksi müxtəlif cəhətdən oxşarlıq əsasında başqa əşya, hadisə, əlamət, hərəkət və sairə aid edildikdə özünü göstərir. Eyni səs kompleksinə malik olub, oxşar hadisə və predmetləri ifadə etmə xüsusiyyəti xalq dili üçün son dərəcə səciyyəvi olduğundan və başqa sahələrdə olduğu kimi, bu sahədə də ədib istinad nöqtəsi kimi xalq dilini, xalq ifadə tərzini əsas götürdüyündən pyesin dilində çoxmənalılıq bədii-üslubi formanın təbii tərkib hissəsi kimi çıxış edir. Məsələn, insanın məlum orqanını bildirən ağız sözündən müəyyən cəhətlərinə görə yaxın olan müxtəlif predmetləri adlandırmaq üçün yazıçı ustalıqla istifadə etmişdir: Görürəm, elə günə düşübsən ki, az qalırsan it yeyən çörəyin də parasını İtin ağzından alıb yeyəsən . (50) E l a ğ z ı – ç u v a l a ğ z ı; bir azdan sonra eşidərsən, aləm danışacaqdır ki, Nəcəf bəy Mirzə Bayrama at bağışlayıb . (18) Qurbanım olum, qorxmagilən, y a z a ğ z ı d ı r, Adam qarışıq-quruşuq yuxular görür.
(28) Bu cümlələrdə ağız sözü
itin ağzı, el ağzı, çuval ağzı, yaz ağzı
kimi insan ağzı ilə müxtəlif cəhətdən oxşarlıq təşkil edən məfhumları birləşdirmişdir. El ağzı və
çuval ağzı birləşmələrində həcmcə oxşarlıq vardır: çüval ağzı böyük olduğu kimi, məcazi yol ilə elin sözünün qüvvətli və qüdrətli olduğu göstərilmişdir. Yaz ağzı, itin ağzı və başqa bir cümlədə işlədilmiş xəncərin
ağzı
birləşmələrindəki ağız
sözündən insan ağzı ilə vəzifə və müəyyən dərəcə quruluşca oxşarlıq əsasında istifadə edilmişdir. Ayaq (insan ayağı, it ayağı), baş (insan başı, barmağın başı, dağın başı), təpə
(insanın təpəsi, dağın təpəsi), para
(hissə, bölük; bəzi, bir qisim) və s. sözlərin çoxmənalılığından da bu cür istifadə edilmişdir. Pyesdə çoxmənalılıq, başlıca olaraq, xalis Azərbaycan sözlərinə aid olub, asan və tez anlaşılması ilə səciyyələnir. 148
Nəcəf bəyin dilindəki: Xudadan istərdim bu saat bu sözləri deyən şair mənim yanımda olaydı. (6);
Əlacım ona qalıbdır ki, həmişəlik göndərim kəndə, gedib orada işləsin, bəlkə axırı bir yana çıxa (15) – cümlələrindəki böyür, tərəf və frazeoloji mühitdə sənət, peşə mənaları ifadə edən yan
sözünün mənaları arasında əlaqə çətin seçilsə də, hər halda hiss olunur və ona görə də həmin söz çoxmənalı söz kimi çıxış edir. Lakin «Xudavəndi-aləm… övladınızı yer və göy bəliyyatından hifz eləsin» (17).
«Göy təpənin altından bulaq axır» (38) – cümlələ- rindəki səma mənasında göy
sözü ilə, rənglərdən birini bildirən göy
sözü arasında məna əlaqəsi o qədər zəifləmişdir ki, bunların bir mənşədən olduğu çətin hiss edilir. Beləliklə, pyesdə səs tərkibi etibarilə eyni, mənaca tamamilə müxtəlif predmet, əlamət və hadisələri bildirən sözlər də müəyyən yer tutur. Belə sözlər arasında məna əlaqəsi ya hiss olunmur, yaxud da çox çətinliklə sezilir; ona görə də belə sözlər artıq çoxmənalı deyil, omonim hesab olunur. Pyesdəki omonim sözlərin bir qismi çoxmənalılıq əsasında, bir qismi qohum olmayan sözlərin eyni şəklə düşməsi yolu ilə əmələ gəlmişdir. Məlum olduğu üzrə, bu və ya digər sözün müxtəlif mənaları öz aralarında müəyyən bir ümumilik saxlayıb əsas mənadan az-çox uzaqlaşsa da, əsas məna ətrafında qruplaşırsa – biz sözün çoxmənalılığı ilə, ayrı-ayrı mənalar əsas mənadan daha çox uzaqlaşdıqda və onunla əlaqəni tamamilə kəsərək yalnız fonetik tərkibcə uyğunluq saxladıqda – ononimliklə rastlaşırıq. 99 Məsələn, zahirən «…davada qolunu ha belə qatlayıbsan ki, bəs qolum çolaq olub» (11) – cümləsindəki qol
sözü ilə «Mən Nəcəf bəy Çaybasarski qol yazdım» (51) – cümləsindəki qol sözləri arasında yaxınlıq, çoxmənalılıq duyulur. Əslində isə insan bədəninin bir üzvünü bildirən və imza mənası ifadə edən bu sözlər ayrı-ayrı məfhumların ifadəçiləri olub, semantik əlaqəni kəsmiş və omonimləşmişlər. Pyesdə doğru və hamar yer, səhra mənalarında düz sözü də belədir. 99
.: Бах . .
. , 1947,
Р Б у д а г о в Слова и его значение изд ЛГУ
.20. сящ 149
Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|