Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

mülahizəsidir.  Əslində,  

onar,  onal

  sözləri  üçün  əsas  

ona

  sözü 

olmalı, 

-r, -l

 isə təsirlik və növ şəkilçiləri kimi ayrılmalıdır.

Bu söz dialekt və şivələrimizin bəzilərində indi də müşahidə 

olunur.

89

Tütümək

  feli də çox az müşahidə edilən sözlərdən olub, 

«burnunun   ucu   tütüsün»

  frazeoloji   vahidinin   tərkibində 

qalmışdır:  

Sizi   görüm,   ağ   gün   eşidəndə   burnunuzun   ucu 

tütüsün!

  (32)   Burada  

tütümək

  sözü   tüstüləmək,   yanmaq, 

beləliklə,   məcazi   mənada   –   göynəmək   mənasındadır.   Bu   söz 

tüstüləmək   mənasında   başqa   türk   dillərində   də   vardır. 

L.Budaqov türk-tatar dillərində 

tütümək, tütəmək

 – tüstüləmək, 

papiros   çəkmək   fellərinin   olduğunu   göstərib,   aşağıdakı   misalı 

vermişdir: 

Atəşim yanmadan dütünüm dütür

 – odum yanmadan 

tüstüm tüstüləyir.

90

     Bunlarla   yanaşı,   bir   sıra   başqa türk 

dillərində, o cümlədən: 

türkmən

91

  və qaraqalpaq

92

  dillərində  

tute

, başqırd dilində  

tötəü 

sözləri   də   tüstüləmək   deməkdir.   Məlumdur   ki,   bu   sözdən 

«tütün» və «tüstü» mənalarında 

tütün

 sözü də əmələ gəlmişdir. 

N.K.Dmitriyev qeyd edir ki,  

tütün

  sözü tüstü mənasında daha 

sabitdir və bütün türk dillərində işlədilir, 

tütün

 (bitki) mənasında 

isə   yalnız   Azərbaycan,   türk,   türkmən

93

  dillərində   müşahidə 

olunur.   Qeyd   etməliyik   ki,  

tütün

  sözü   bizim   müasir   dilimizdə 

tüstü mənasında yoxdur,  

tütümək

  feli isə dialektoloji lüğətlərdə 

öz əksini tapa bilməyib.

94

89

       

 

 

.:  .  .                . 

 

 

 

 

Бах Р Я Р ц с т я м о в Мцасир Азярбайъан ядяби дили цчцн 

архаикляш

 

.  

 

.  

 

миш фелляр Дилчилик мяъмуяси Низами адына 

 

 

 

 

,  

Ядябиййат вя Дил институтунун ясярляри XVII 

,  

,  1963,

ъилд Бакы

 

.19-20.

сящ

90

  .              . 

… 

Л Б у д а г о в Сравнительный I. 

.385.

сящ

91

  

 

 

 

 

. 

, 1962, 

.666.

Тцркмян дилинин сюзлцги Ашгабат

сящ

92

 

-

 

, 

Каракалпакско русский словарь Москва, 1958, 

.665.

сящ

93

  .  .                . 

 

 

, 

, 1962.

Н К Д м и т р и е в Строй тюркских языков Москва

94

  

   

  , 

Ону да дейяк ки тцтцсцн 

   

 

, 

 

сюзц дя дахил олмагла мящялли вя 

 

архаик сюз

 

 

  «

 

»

 

лярин бир чоху

Даьылан тифаг ын сонракы 

 

 

 

 

няшрляриндя редактор вя тяртибчиляр тя

 

ряфиндян тящриф 

.  

,  

едилмишдир Мясялян тцтцсцн 

 

 1936-

 

 

сюзц пйесин

ъы ил няшриндя 

140

---

Qonum

  sözü indi canlı danışıq dilində olduğu kimi, pyesdə 

də  

qonşu  

sözü ilə birlikdə,  

qonum-qonşu  

  şəklində işlənmişdir. 

Bu   sözə   yalnız   pyesin   ilk   nəşrinin   son   məclisində   Kərbəlayi 

Rəhimin dilindəki 

«Ay qonum, ay qonşu, ay allahı sevən, bir çölə  

çıxın!»

 cümləsində ayrıca rast gəlirik. Hər iki sözün kökü «Kitabi-

Dədə   Qorqud»da   işlənmiş  

qonmaq

  felidir:  

Gətirib   qara   otağa 

qondurdular. Oğuz yenə əyyamla gəlib yurduna qondu; Ol (qırx)  

namərdlər   dəxi   bir   yerdə   qonmuşlardı  

və   s.   Bu   misallardakı 

qonmaq 

sözlərini birinci cümlədə oturmaq, ikincidə sakin olmaq, 

üçüncüdə   düşmək,   düşərgə   salmaq,   dayanmaq,   oturmaq 

mənalarında   başa   düşmək   olur.  

Qonum-qonşu

  sözünün   tə-

rəflərində də bu mənalar müəyyən dərəcə qalmışdır. Görünür, 

qonmaq

  felinin  üzərinə sinonim  isim düzəldən şəkilçilər  

(-um, 

-ış>şı)

  artırılmaqla  

qonum

  və  

qonşu

  sözləri   düzəldilmiş, 

bunlardan   birincisi   tədricən   məhdudlaşmış,   ikincisi   üstünlük 

qazanmışdır.

Sözlərin   fonetik   tərkib   və   məna   cəhətdən   arxaikləşməsi 

müxtəlif səbəblərlə bağlıdır. Bəzi sözlər öz sinonimləri tərəfindən 

məhdudlaşdırılmış və fəal sözlər sırasından çıxarılmışdır. Bəzən 

alınma söz xalis Azərbaycan sözlərinin təsiri ilə, bəzən əksinə, 

xalis Azərbaycan sözləri alınmaların təsiri ilə arxaikləşmiş, bəzən 

də alınmalar bir-birini sıxışdırmışdır. Məsələn, qədim tarixə malik 

olan   türk   mənşəli  

don

  sözünün  

–luq

  şəkilçisi   ilə   birləşməsi 

(

.  

 

,  

.62)  

ред Мир Ъялал сящ

дутсун,   1938-

 

 

  (

.

ъи ил няшриндя ред  

. .

,  

.27)  

Я Й Ъяфяров сящ

тутсун,   1956-

 

 

  (

ъы ил няшриндя тяртибчи 

.

, 

.75)  

А Заманов сящ

дутсун  шяклин ;  

дя шалаг 

 

сюзц чолаг  (1936, 

.42,

сящ  

1938,  

.10); 

сящ

шцклядирсян 

 

сюзц шцккцдцрсян (1936, 

. 42, 1938, 

.10);

сящ

сящ

 

шюккцдцрсян (1956, 

.81); 

сящ

шахымаг фе  

ли

//

шаьыйыр шыьыйыр (1935, 

.15); 

сящ

//

чахды шахыйыр (1936, 

.57, 86, 87; 1938, 

. 24, 50, 51),

сящ

сящ

 

//

чахды

шыьыйыр (1956, 

.72, 93, 94); 

сящ

онялтсин 

 

фели йюнялтсин (1935, 

.77),

сящ

 

ованд 

  (1938,  

.50),  

елясин

сящ

увантсын  (1956,  

.92)  

сящ

шякилляриндя 

 

 

 

 

,  

 

йазылмыш вя орижинала диггят йетирилмямиш йахуд орижинал 

 

дцзэцн охунма

.  

 

  1966-

 

 

 

мышдыр Бу барядя

ъы илдя ейниля мялумат 

  , (

:  . .

  . 

-

 «

 

» ,  

вермишикся дя бах В И Ленин ад АПИ нин Елми ясярляр и XI 

,   1966,   4,  

.111),  

 

серийа

№ сящ

бу гейд

 

 

 

 

ляр сон икиъилдликдя дя нязяря 

.

алынмамышдыр

141

---