Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

döydün ki, axırda sırtaldı, indi üzünə ağ olur.

 (15) Sözün  kökü 

türk   və   türkmən   dillərindəki  

sırt

  sözüdür   ki,   dialekt   və 

şivələrimizdəki «üzü boz», «həyasız» mənalarında 

sırtıq

 sözü də 

burdandır.

Şalaq

.  Bu   sözə   «axsaq»,   «çolaq»   mənasında   aşağıdakı 

cümlədə təsadüf olunur: 

…bir şalaq yabını minirsən… 

(10) Sözə 

Cəbrayıl   keçid   şivəsində   «maxara»   sözünün   sinonimi   kimi, 

«xarab» mənasında təsadüf  edilmişdir.

72

Şalaq

  sözünə qohum dillərdə də rast gəlmək mümkündür. 

Özbək dilində 

şalok

 – zəifləmiş, yorğun, şikəst edilmiş

73

 deməkdir. 

Sonuncu məna pyesdəki mənaya tamamilə uyğundur. Sart dilində 

isə  

şalak-şuluk   kilmak

  –   silkələmək,   yırğalamaq,   əsdirmək,   əl-

ayağını oynatmaq, 

şalaklamak

 – kələ-kötür yol ilə getmək, əsmək, 

yırğalamaq

74

  mənalarındadır   ki,   axsaq,   çolaq   bir   heyvanda   bu 

hərəkətləri görmək çətin deyildir.

Pyesdə  ildırım   çaxması   mənasında    

şaxımaq 

   sözü 

işlənmişdir:  

...ildırım  ş a x ı y ı r

 (60), 

Peydərpey ildırım  ş a x ı 

y ır

  (61) və s. Mənbələr bu sözün qədim tarixə malik olduğunu 

göstərir. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında oxuyuruq: 

Göydən 

ildırım   ağban   evim   üzərinə   şaqır   gördüm;   Ağ   ildırım   olub  

şaqıyaydım

75

 və s. L.Budaqov da türk və türkmən dillərində eyni 

mənada 

şaxımaq

76

 sözünü qeyd etmişdir. Radlov göstərir ki, 

şak 

sözü şor, kaçin, qırğız dillərində «çax» mənasındadır: məs:  

ot 

şaktı – od çaxdı

.

77

 

Şaxımaq

 sözünün kökü türk dillərinin bir sıra 

sözlərində özünü saxlamışdır. Azərbaycan dilindəki 

şıqqıldamaq, 

şaqqıldamaq,   şaqqanaq(çəkib   gül-mək),   şaqq   (eləmək)

,   türk 

dilindəki  

sakirdamak

78

,   türkmən   dilindəki  

şaqqıldamaq, 

72

  .  .              . 

 

 

 

,

Т И Щ а ъ ы й е в Азярбайъан дилинин Ъябрайыл шивяси  

 

., 

, 1961, 

.385.

намизядлик дис Бакы

сящ

73

 

-

 

, 

, 1959,

Узбекско русский словарь Москва

 

.531.

сящ

74

  .  .            . 

., 

В В Р а д л о в Опыт IV, 

.961.

сящ

75

 

«

-

 

», 

, 1962, 

.31, 81.

Китаби Дядя Горгуд Бакы

сящ

76

  .              . 

… 

Л Б у д а г о в Сравнительный I, 

. 661.

сящ

77

  .  .            . 

… IV,

В В Р а д л о в Опыт

  

. 931. 

сящ

78

 

-

 

, 

, 1945,

Турецко русский словарь Москва

 

.559.

сящ

136

---

şaqırdamaq,   şakqıldamaq

,

79

  özbək   dilindəki  

şakillamok

80

  və   s. 

sözlərin   ilk   hecaları,   daha   doğrusu,   etimoloji   kökləri   olan 

şaq//şıq//şak

 hissələri 

şaxımaq//şaqımaq

 sözlərinin 

şax//şaq

 his-

sələri   ilə   məzmun   və   formaca   uyğun   gəlir   və   onların   bir 

mənşədən   –   səs   təqlidi     əsasında   əmələ   gəlmiş   bir   sözdən 

yarandığını söyləməyə imkan verir. 

Şaxımaq

 sözü mənanı ədəbi 

dildəki  

çaxmaq  

sözündən daha  aydın, daha  parlaq  ifadə edir, 

davamlılıq çalarına malik olmaqla həmin sözdən fərqlənir.

Şüklətmək

  –   dikəltmək,   qondarmaq,   düz   qoymaq 

mənalarında işlənmişdir:  

…bir quşu da ş ü k l ə d i r s ə n  

barmağıyın başına.

 (10)

Söz icbar növdədir,  

-lə

  fel düzəldən şəkilçi,  

şük

  isə sözün 

köküdür. S.Y.Malov qədim abidələrin dilindəki  

şük

  sözünü düz, 

dəqiq (prəmo, toçno)

81

  mənalarında tərcümə etmişdir ki, bu da 

şükləmək

  –  düz   durmaq,  dikəlmək   mənalarına   çox   uyğundur. 

Dialekt   və   şivələrimizdə  

ü  

∼

  ə  

uyğunluğunu   nəzərə   alsaq, 

şükləmək

  sözünün   indi   danışıq   dilində   tez-tez   təsadüf   olunan 

şəkləmək 

(qulaqlarını şəkləmək) feli ilə əlaqədar olduğuna şübhə 

qalmaz.

Qeyd etdiyimiz bu sözlərdən əlavə, pyesdə şivə çalarlı 

eşik, 

qavzamaq

  (qaldırmaq),  

kirimək

  (dinməmək),  

bəndləmək 

(bağlamaq),  

yalın

  (çılpaq),  

yelpənək

  (xiyar),  

çırpı

  (xırda çubuq-

odun),  

cərcənək

  (alt çənə),  

yabı, gədə, dam,  

və s. sözlər də 

vardır.   «Dağılan   tifaq»   pyesindəki   dialektizmlər,   xüsusilə   şivə 

sözləri,   ələlxüsus   da  

quylamaq,   girləmək,   sırtalmaq,   şalaq, 

şaxımaq,   şüklətmək  

kimi   bəlkə   də   ilk   dəfə   Ə.Haqverdiyev 

tərəfindən   yazılı  ədəbiyyata   gətirilmiş   qədim   tarixi   olan   sözlər 

ədibin xalq dilinə dərindən bələd olduğunu bir daha təsdiq edən 

mühüm faktlardandır.

KÖHNƏLMİŞ SÖZLƏR

79

 

 

 

. 

, 1962, 

.763.

Тцркмян дилинин сюзлцги Ашгабат

сящ

80

 

-

 

, 

, 1959,

Узбекско русский словарь Москва

 

.538.

сящ

81

  .  .         

С Е М а л о в. 

…, 

Памятники

.425.

сящ

137

---