Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
nəticəsində yaranmış donluq
sözünü ədəbi dilimizdə əslən yaşayış, azuqə vasitəsi mənasında ərəb mənşəli maaş sözü
məhdudlaşdırmışdır. Əksinə vəziyyətə daha çox təsadüf edilir: fars mənşəli şanə,biyaban sözləri daraq, çöl , ərəb mənşəli libas,əyal sözləri paltar, uşaq sözləri ilə əvəz edilmişdir; ərəb sözü təməssükü rus dilindən alınmış veksel
, ərəb və fars ünsürlərindən yaranmış sovdagar sözünü ərəb dilindən alınmış tacir , farsca kürsü sözünü rus dilindən alınmış stul sözu əvəz etmişdir və s. Pyesdə elə sözlər də vardır ki, cəmiyyətin bugünkü həyatında heç bir rolu olmadığı üçün onların ifadə etdiyi əşya və hadisələr sıradan çıxmışdır. Ona görə də işlənmə imkanları məhdudlaşaraq arxaikləşmiş belə sözlərin dildə sinonimlərinə də ehtiyac yoxdur. Lakin, şübhəsiz, belə sözlər birdəfəlik unudulmur, tarix kitablarında, lazım gəldikdə bədii-tarixi əsərlərin dilində yenidən canlandırılır. Odur ki belə sözləri bəzi dilçilər "tarixi çalarlı" sözlər, tarixizmlər (istorizmlər) adlandırmışlar. 95 Pyesdə, ifadə etdikləri əşya və hadisələrin köhnəlməsi, sıradan çıxması ilə istifadədən qalan sözləri aşağıdakı qruplara ayırmaq olar: 1. Köhnə vəzifə, rütbə, üsul-idarə ilə bağlı olan sözlər: xan,
həzarat, bəy, bəyzadə, nökər, dabbaq, yüzbaşı, kəniz, murov, murovluq, mülkədar, müamilə, məlfufə və s. 2. Məişətlə bağlı olan əşya və alət adları : fərş, çəprast, çuval, xurcun, çatı, imarət, qamçı, kürsü, səndəl i və s. 3. Dini rütbə və mərasimlərlə bağlı olan sözlər: molla, müctəhid, dərviş, təziyə, fitrə, ziyarət, canamaz, möhür və s. «Dağılan tifaq» pyesində elə sözlərə də təsadüf olunur ki, onlar bu gün də ədəbi dildə müəyyən anlayışların ifadəçiləri kimi mühüm rola malikdir, lakin həmin sözlər fonetik tərkibcə – şəkilcə müəyyən dəyişikliyə uğramışdır. Bu dəyişiklik Azərbaycan dili sözlərində tarixi mahiyyət daşıyır və dilimizin formalaşmasında iştirak edən etnik qrupların – müxtəlif qəbilə və tayfa dillərinin qalığı hesab olunur. Belə sözlərdən yürək, yüz 95
.: . . - .
, Бах Е М Г а л к и н а Ф е д о р у к Современный русский язык , , 1954,
126; . . .
Лексика Москва сящ И Р Га л ь п е р и н Очерки по сти-
, 1958, .67 .
листике английского языка Москва сящ вя с
142 (üz), yil öz izlərini şimal, qərb və cənub şivələrində indi də saxlamışdır. 96 Bu cür bəzi sözlərin əvvəlində indiki ədəbi dilimizdən fərqli olaraq, «y» səsinin işlənməsi, vurmaq
sözünün əvvəlində «v» səsinin olmaması tarixi abidələrin dilində tez-tez müşahidə edilən müvaziliyin ( ürək//yürək, il//yil, üz//yüz, vurmaq//urmaq ) qalıqları və izləridir. Şəkilcə dəyişmə – arxaikləşmə alınma sözlərdə də özünü göstərir. Bizim klassik ədəbiyyatımızda, ardıcıl şəkildə, ərəbcə olan övrət
sözü işlənmişdir. L.Budaqov XIX əsrin ikinci yarısında bu sözün Azərbaycan sadə danışıq dilində arvad şəklində, həm də həqarətli və axmaq bir mənada işləndiyini göstərmişdir. 97
Ə.Haqverdiyev bu sözü canlı dildə olduğu kimi – arvad
şəklində işlətmiş və məlum olduğu üzrə son dövrlərdə – XX əsrin əvvəllərində bu sonuncu forma tamamilə sabitləşmişdir. Fonetik tərkibcə dəyişilmiş başqa bir sözə diqqət yetirək. «Dağılan tifaq» da daxil olmaqla Haqverdiyevin bütün pyeslərinin 1956-cı il nəşrində abır sözü III şəxsin təkində abrısı şəklində redaktə edilmişdir. Məsələn: P ə r i x a n ı m. Bir də baxıb görər ki, daha oynamaq ona layiq deyil, oynasa abrısı gedər… («Dağılan tifaq»); H a c ı S ə m ə d a ğ a. Sən necə razı olarsan ki, sənə indiyədək ata yerində olan əminin abrısı tökülsün? («Bəxtsiz cavan») və s. Müasir dilimizdə abır sözü III şəxs təkdə –ı nisbət şəkilçisini qəbul edir və söz qapalı hecalı olduğu üçün bitişdirici «s» samitinə ehtiyac duyulmur. Belə ol- duqda, sözə ikinci bir mənsubiyyət şəkilçisi artırılması və sözün abrısı şəklinə salınması maraq doğurur. Doğrudur, dil tarixindən bir sözə eyni mənalı bir neçə şəkilçinin artırıldığı hallar məlumdur (məsələn, dışqarıya sözündə olduğu kimi). Lakin belə hallarda, sonuncu müstəsna olmaqla, həmin şəkilçilər öz funksiyasını bir növ itirmiş və sözə daşlaşmış, birikmiş olur. Nəzərdən keçirdiyimiz abrısı
sözündə isə hər iki şəkilçi fəal və mütəhərrikdir. Haqverdiyevin öz sağlığındakı 96
Бах М Ш Ш и р я л и й е в Азярбайъан диалектолоэийасынын , , 1962,
.99 ясаслары Бакы сящ 97
… Л Б у д а г о в Сравнительный I. . 33, 766. сящ
143 Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|