Qustav Lebon xalqlarin və KÜTLƏNİn psixologiyasi

inancların qəlblər üzərində hansı istibdad hakimiyyətinə malik olduğu hamıya
məlumdur.
Həqiqət və ya yanlışla bağlı heç bir şübhə yeri olmadığından kütlə öz
mülahizələrində təkcə dözümsüzlük yox, etibarlılıq da nümayiş etdirir. Fərd
ziddiyyətləri və iddiaları təxirə sala bilər, amma kütlə heç vaxt onları sonraya
saxlamır. Açıq toplantılarda hansısa natiq tərəfindən bildirilən kiçik etiraz, dərhal ən
sərt təpkilərlə və söyüşlərlə müşayiət olunur, əgər natiq dediyində israr edərsə, kütlə
tərəfindən qovulacaq. Çox vaxt mübahisəyə qalxan şəxsin həyatını yalnız hakimiyyət
agentlərinin oradakı iştirakı xilas edə bilir.
Dözümsüzlük və nüfuz rəyləri bütün kateqoriyalardan olan izdihamlar üçün
ümumidir, amma bütün hallarda müxtəlif dərəcələrdə özünü göstərir. Burada
həmçinin insanları bütün hiss və düşüncələrinin əksəriyyətini yatıran kütlənin başlıca
xassələri də çıxış edir. Latın kütləsində dözümsüzlük və nüfuz əsasən yüksək
dərəcədə inkişaf etmişdir və o qədər ki, fərdi müstəqillik hissini tamamilə məhv edir,
hansı ki, anqlosakslarda bu çox yüksək inkişaf edib. Bu kütlə yalnız öz sektasının
kollektiv müstəqilliyinə həssas yanaşır; həmin müstəqilliyin xarakterik xüsusiyyəti,
bütün əks-fikirliləri dərhal və zorakılıqla öz inancına tabe etdirmək tələbatıdır. Latın
kütləsində bütün dövrlərin yakobinçiləri, inkvizisiya dövründən başlayaraq, heç vaxt
başqa azadlıq anlayışına yüksələ bilməmişlər.
Nüfuz və dözümsüzlük özlüyündə o qədər müəyyənedici hislərdir ki, kütlə
tərəfindən asan başa düşülür və qəbul edilir, həmçinin elə ki, irəli sürülür, təcrübədə
də çox asanlıqla qəbul edilir. Kütlə yalnız gücü qəbul edir, mərhəmət onları elə də çox
özünə çəkmir, belə ki, onlar rəhmdilliyə zəiflik kimi baxırlar. Kütlənin rəğbəti həmişə
onları özünə tabe edən zülmkarların tərəfində olur, rəhmli hökmdarın tərəfində yox
və onlar ən uca heykəlləri də elə birincilərin şərəfinə ucaldırlar. Əgər kütlə devrilmiş
müstəbidi həvəslə ayaqlayırsa, bu yalnız ondan irəli gəlir ki, o, gücünü itirdiyindən,
zəiflər kateqoriyasına düşüb, ona nifrət edirlər, çünki ondan qorxmurlar. Kütlənin
ürəyinə əziz olan qəhrəman tipi həmişə Sezarı xatırlayacaq. Dəbilqəsi kütləni məftun
edən, hakimiyyəti ona hörmət təlqin edən, qılıncı isə qorxmağa məcbur edən Sezarı.
Zəif hakimiyyətə qarşı həmişə üsyan etməyə hazır olan kütlə, güclü hakimiyyət
qarşısında köləcəsinə itaət edir. Əgər, hakimiyyətin gücü əvəz edilən xarakter alırsa,
həmişə ifrat hislərə tabe olan kütlə növbə ilə anarxiyadan köləliyə, köləlikdən də
anarxiyaya keçid edir.
Kütlədə inqilabi instinktlərin üstünlük təşkil etməsinə inanmaq – onun
psixologiyasını bilməmək deməkdir. Bizi burada yanıldan yalnız həmin instinktlərin
çox sürətli olmalarıdır. Qəzəb partlayışları və onların həllinə canatma kütlədə həmişə
keçici olur. Kütlə daha çox qeyri-iradi idarə olunur, əslində həddən çox mühafizəkar
olmamaqdan ötrü bu səbəbdən daha çoxəsrlik irsi təsirlərə tabe olur. Özü ilə baş-
başa qalan kütlə, çox tezliklə iğtişaşlardan bezir və instinktiv olaraq köləliyə can atır.
Bonapart bütün hüquqları məhv edib Fransanı öz dəmir əlinə tabe etdiyi zaman, onu
böyük coşqunluqla salamlayanlar məhz ən qürurlu və ən barışmaz yakobinçilər oldu.
Kütlənin mühafizəkar instinktlərini dərindən, yaxşı aydınlaşdırmadan, tarixi,
xüsusilə də xalq inqilabları tarixini çətin başa düşmək olar. Kütlə öz təsisatlarının adını
dəyişməyə hazırdır və bəzən belə dəyişikliklərə nail olmaq üçün coşqun inqilablar da
downloaded from KitabYurdu.org

---

baş verir, lakin həmin təsisatların təməli irqin irsi tələbatlarının təzahürlərinə xidmət
etdiyinə görə, kütlə həmişə onlara doğru qayıdış edir. Kütlənin dəyişkənliyi yalnız
səthi şəkildə ifadə olunur; mahiyyətdə isə kütlədə bütün ibtidai insanlarda olduğu
təki sarsılmaz mühafizəkar instinktlər fəaliyyət göstərir. O, ənənələrə ən müqəddəs
hörmət bəsləyir və içində mövcudluğunun şərtlərini real olaraq dəyişdirə biləcək
qabiliyyətlərə, hər növ yeniliyə qeyri-iradi qorxu olur. Əgər demokratiya indi olduğu
tək o dövrdə də, maşın sənayesi, buxar və dəmiryollarının icad olunduğu zamanda,
bu cür güclü olsaydı, həmin kəşflər mümkün olmazdı və yaxud onlar təkrar inqilablar
və çarpışmalar yolu ilə həyata keçərdi. Sivilizasiyanın inkişafı üçün böyük
xoşbəxtlikdir ki, kütlənin hökmranlığı yalnız sənaye və elmdə böyük kəşflər həyata
keçdikdən sonra təşəkkül tapmağa başlayıb.
5. KÜTLƏNİN ƏXLAQI
Əgər “əxlaq” sözünü məlum sosial sərəncamlara dəyişilməz hörmət və eqoist
meyllərin daim yatırılması kimi anlasaq, əxlaqi adlandıra bilməmiz üçün kütlə,
şübhəsiz, həddən artıq impulsiv və həddən çox dəyişkəndir. Lakin bura müvəqqəti
təzahür edən məlum keyfiyyətləri də əlavə etsək, məsələn, fədakarlıq, sədaqətlilik,
təmənnasızlıq, özünü qurban vermə, ədalət hissi, onda etiraf etməliyik ki, kütlə bəzən
çox yüksək əxlaq nümayiş etdirir. Kütləni tədqiq edən çox azsaylı psixoloqlar,
izdihama yalnız cinayətkar hərəkətlər nöqteyi-nəzərindən baxıblar, onlar belə
qənaətə gəliblər ki, kütlənin əxlaqi səviyyəsi çox aşağıdır. Əksər hallarda bu düzdür,
lakin niyə belədir? Sadəcə ona görə ki, ibtidai zamanların qalıqlarını təşkil edən və hər
birimizin qəlbində mürgüləyən instinktlər dağıdıcılıq şiddətindədir. Təcrid olunmuş
fərd üçün həmin instinktlərə boyun əymək çox təhlükəlidir, amma məsuliyyətsiz
izdihamda cəzasızlığı təmin olunduğundan, o, çox sərbəstliklə həmin instinktlərin
təsiri altına düşə bilir. Adi vaxtlarda həmin yırtıcı instinktlərimizi yaxınlarımız üzərində
həyata keçirə bilmədiyimizdən, bizlər bunu heyvanlar üzərində sınamaqla özümüzü
məhdudlaşdırırıq. Ovçuluğa olan böyük həvəs və kütlənin yırtıcı hərəkətlərə
meyilliliyi eyni, bir mənbədən qidalanır. Hansısa müdafiəsiz qurbanını aramla döyən
kütlə, əlbəttə, hədsiz rəzilliyini büruzə verir, lakin filosof üçün həmin azğınlıqda, bir
düjün ovçunun yalnız həzz almaq xətrinə toplaşaraq, itlərin bədbəxt maralı necə
təqib etdiyini və onu necə parçaladıqlarını görmək kimi vəhşiləşmiş ehtirasları ilə bir
çox ümumiliklər vardır.
Lakin kütlə əgər öldürməyə, yandırmağa və hər cür cinayətə getməyə qabildirsə,
o həm də ayrıca götürülmüş fərddən daha çox böyük sədaqətlilik, fədakarlıq və
təmənnasızlıq göstərməyə qadirdir. İzdihamda fərdə təsir göstərməklə və şöhrət,
şərəf, dini və vətənpərvərlik kimi hislər oyatmaqla, onu çox asanlıqla hətta özünü
belə qurban verməyə məcbur etmək olar. Xaç yürüşləri və 93-cü il fədailərinin
misalında tarix belə nümunələrlə çox zəngindir. Ən böyük fədakarlığa və ən böyük
sədaqətə yalnız kütlə qadirdir. Hansısa inanc, söz və ya ideya uğrunda kütlə dəfələrlə
qəhrəmancasına həlak olub, baxmayaraq ki, özü onları hələ çox çətinliklə başa
düşürdü! Tətillərə başlayan kütlə, həmin etirazları ona görə təşkil etmir ki, öz cüzi
məvacibini artırsın, buna, verilən əmrə tabe olduğuna görə başlayır. İzdihamda şəxsi
maraq çox nadir hallarda qüdrətli mühərrik ola bilir, amma ayrılıqda fərd üçün isə o,
downloaded from KitabYurdu.org

---