Qustav Lebon xalqlarin və KÜTLƏNİn psixologiyasi

təəccüblənməmişik. Unutmamalıyıq ki, həmin nitqlər məhz o kütləni cəlb etməyə
yönələn çıxışlardır, onlar filosofların oxuması üçün nəzərdə tutulmayıb. Kütlə ilə sıx
ünsiyyətdə olan natiq, izdihamı cəlb edə biləcək obrazları yarada bilir. Əgər o buna
nail ola bilirsə, məqsədə çatılacaq və sonradan düşünərək hazırlanmış iyirmi cildlik
nitq toplusu, vacib dəqiqədə söylənilmiş və lazımi adamları əmin etmək üçün
şüurlara təsir edə biləcək bir neçə uğurlu cümləyə dəyməz.
Kütlənin düzgün düşünməklə bağlı bacarıqsızlığının, hər hansı bir şeyə tənqidi
yanaşa bilməməsi, həqiqəti yanlışdan ayıra bilməməsi və nə baş verməsindən asılı
olmayaraq, müəyyən fikrə malik olmasını bura əlavə etmək, hesab edirik, artıq olardı.
Düşüncələr izdihama həmişə kənardan verilir və heç vaxt hərtərəfli müzakirələrin
nəticəsi olmur. Amma bu halda izdihamın səviyyəsindən yüksəkdə duran adamlar
onsuz da elə də çox deyil! Məlum düşüncələrin bəzən çox asanlıqla yayılması, məhz,
adamların əksəriyyətinin şəxsi düşüncələrinə əsaslanan şəxsi fikirlərini təşkil edə
bilməmələrindən asılıdır.
3. KÜTLƏNİN TƏXƏYYÜLÜ
Düşünməyə qabil olmayan bütün canlılarda olduğu kimi, kütlənin təxəyyülləri
canlandırma qabiliyyəti də çox inkişaf edib, olduqca fəaldır və təəssüratlara qarşı çox
həssasdır. Hansısa şəxs tərəfindən kütlənin şüurunda hər hansı bir hadisə və ya olayla
bağlı canlandırılan obrazlar demək olar ki, real obrazlara çox yaxın olur. İzdiham o
dərəcədə mürgülü vəziyyətdədir ki, şüur müvəqqəti olaraq fəaliyyətsiz qalır və
beyində fövqəladə dərəcədə canlı obrazlar yaranır, lakin onları düşüncəyə tabe
etdirmək mümkün olsaydı, həmin obrazlar çox tez aradan qalxardı. Nə düşünməyə,
nə də mühakimə etməyə qadir olmayan kütlə üçün bax, bu səbəbdən inanılmaz
şeylər olmur, axı məhz fövqəladə olanlar həmişə hər şeydən daha güclü təsirə malik
olur.
Bax, ona görə izdiham həmişə daha çox hadisələrin möcüzəvi və əfsanəvi
tərəflərinə heyran qalır. Hər hansı sivilizasiyanı təhlil edəndə biz görürük ki,
həqiqətən də onun əsil dayağı möcüzəvi və əfsanəvi olanlardır. Tarixdə zahirən
görünənlər, həmişə həqiqətlərdən daha mühüm rol oynayıblar və real olmayanlar,
real olanlar üzərində daha çox üstünlük qazanıblar.
Yalnız obrazlarla düşünməyi bacaran izdiham, ancaq obrazlara qarşı da həssas
olur. Yalnız obrazlar onu özünə cəlb edə bilər və ya qorxu hissi yaradıb, onu öz
əməllərinin mühərrikinə çevirə bilər.
İzdihama apaydın obrazlar təqdim edən teatr tamaşaları həmişə ona böyük təsir
gücünə malik olur. Vaxtilə Romanın qara camaatı üçün ideal xoşbəxtliyi çörək və
tamaşalar təşkil edib və onlar bundan başqa heç nə tələb etməyiblər. Əsrlər ötüb
keçdi, lakin həmin ideal elə də böyük dəyişikliyə uğramadı. Bütün kateqoriyalardan
olan kütlələrin təxəyyülünə, teatr tamaşaları qədər heç nə yaxşı təsir göstərmir.
Zaldakı bütün tamaşaçılar eyni emosiyaları yaşayırlar və əgər dərhal hərəkətə
keçmirlərsə, bu ondan irəli gəlir ki, tamaşaçılar arasında ən şüursuzu belə, həmin
anda bilmir ki, o – illüziyalarının qurbanıdır və həqiqi baş verənlərə görə yox,
təxəyyülünün yaratdıqlarından təsirlənərək ağlayıb gülürdü. Bununla belə, obrazlarla
təlqin edilən hislər bəzən o qədər güclü olur ki, hərəkət zamanında təlqin
downloaded from KitabYurdu.org

---

edilənlərdən, elə də çox fərqlənmir. Səhnəsində həmişə yalnız nifrət doğuran dram
əsərləri oynanılan bir xalq teatrında baş verənlərdən çox sitat gətirilib. Satqın rolunda
çıxış edən aktyor teatrdan çıxarkən, daim təhdidlərlə üzləşib, belə ki, törətdiyi
“cinayətlərin” təsirindən hiddətlənən tamaşaçılar onu tikə-tikə etmək istəyirmişlər,
bu səbəbdən aktyoru qorumaq üçün xüsusi adamlar ayırmalı olmuşdular. Güman
edirəm ki, bu, kütlənin əqli vəziyyətini nümayiş etdirən ən yaxşı göstərici və xüsusilə
də onun təlqinin təsirinə necə asanlıqla meylləndiyinə bariz nümunədir. Qeyri-real
olanlar da izdihama demək olar ki, real hadisələr qədər güclü təsir edir və onları bir-
birindən fərqləndirmək belə, çox çətindir.
Qaliblərin əzəməti və dövlətin gücü məhz, başlıca olaraq, elə xalqın təxəyyüllünə
söykənir. Kütləni həmişə öz ardınca başlıca olaraq onun təxəyyülü çəkib aparır. Bütün
tarixi hadisələr – buddizm, xristianlıq, İslam, islahatlar və inqilablar və bizim günlərdə
sosializmin doğurduğu qorxu – bilavasitə kütlənin təxəyyülündə əmələ gələn və
yaxud ayrı-ayrı hadisələrin təsiri altında yaranan güclü təəssüratların təzahürləridir.
Beləliklə, bütün əsrlərin və ölkələrin dövlət adamları, bura mütləq müstəbidləri də
əlavə etmək olar, həmişə xalqın təxəyyülünə öz əzəmətlərinin təməli kimi baxıblar və
onun iradəsinə qarşı çıxmağa cəsarət etməyiblər. “Özümü katolik kimi təqdim edib –
dövlət şurasında Napoleon belə demişdi – mən Vandey müharibəsinə son qoydum;
müsəlman kimi təqdim edib, Misirdə möhkəmləndim, ultramontan
12
kimi təqdim
edib italyan rahiblərini öz tərəfimə çəkdim. Əgər, mənə yəhudi xalqını idarə etmək
lazım gəlsəydi, onda Süleymanın məbədini bərpa edərdim”. Makedoniyalı İsgəndər
və Sezarın dövründən bu yana Napoleon qədər xalqın təxəyyülünə bu cür güclü təsir
göstərməyi bacaran ikinci bir şəxs olmayıb. Napoleon daim xalqın təxəyyülünü necə
heyrətləndirə biləcəyi haqda düşünürdü; o özünün bütün qələbələri zamanı, etdiyi
hər çıxışında, bütün hərəkətlərində və hətta ölüm yatağında belə bunun qayğısını
çəkirdi.
Kütlənin təxəyyülünə necə təsir etməyin mümkünlüyünü – biz tezliklə görəcəyik.
İndi isə yalnız bir qeydlə kifayətlənək ki, bunu onun şüuru və düşüncəsinə təsir
göstərməklə, yəni, dəlillər yolu ilə etmək mümkün deyil. Məsələn, Antoniy xalqı
Sezarın qatilinə qarşı xalqı bəlağətli nitqi ilə deyil, onun vəsiyyətini oxuyaraq və
meyitini nümayiş etdirərək qaldıra bilmişdi.
Kütlənin təxəyyülünü heyran qoyan obrazlar, həmişə, heç bir izahla müşayiət
olunmayan sadə və aydın olur və nadir hallarda onlara hansısa möcüzəvi və yaxud
sirli faktlar əlavə edilir: böyük qələbə, böyük möcüzə, nəhəng cinayət, böyük ümidlər.
İzdihama həmişə şeyləri bütöv obrazlar şəklində, onların mənşəyini göstərmədən,
təqdim etmək lazımdır. Xırda cinayətlər və bədbəxt hadisələr kütlənin təxəyyülünü
heç vaxt məşğul etmir, hətta nə qədər çoxsaylı olsalar belə; əksinə, hər hansı bir
nəhəng bədbəxt hadisə və ya cinayət baxmayaraq ki, nəticə etibarilə azsaylı
hadisələrdə olduğundan daha az itki ilə müşayiət olunub, kütləyə çox dərindən təsir
göstərir.
Bir neçə il bundan əvvəl Parisdə 5000 nəfərin canını almış qrip epidemiyası xalqın
təxəyyülünə elə də çox təsir göstərməmişdi. Bu, əsl hekatomba aydın obrazlarda
təzahür etməmişdi, ondan yalnız həftəlik statistik hesabatlarda bəhs olunurdu. Lakin
hansısa digər iri bədbəxt hadisə, məs, Eyfel qülləsinin aşması, özü də orada 5000
downloaded from KitabYurdu.org

---