Qustav Lebon xalqlarin və KÜTLƏNİn psixologiyasi

birinci sırada durur. Əksər müharibələrdə kütləyə əlbəttə, hansısa maraq yox, daha
çox onun anlayışı üçün əlçatmaz olanlar rəhbərlik edib, lakin o, ölümə doğru gedirdi
və ölümü çox adi, lap ovçunun tutduğu güzgünün təsirindən hipnoz vəziyyətinə
düşüb özünü ona çırpıb öldürən qaranquş kimi qəbul edirdi.
Elə də olur ki, hətta ən mükəmməl əclaflar belə izdihamda, müvəqqəti olsa da
əxlaq prinsiplərinə ən ciddi əməl edənlərə çevrilirlər. Ten deyir ki, sentyabr qatilləri
öz qurbanlarının üzərindən götürdükləri pulları və zinət əşyalarının hamısını
komitələrə gətirib təhvil verirdilər, halbuki onlar bunu asanlıqla gizlədə bilərdilər.
Çoxsaylı səfillərdən ibarət və ulartıya oxşar səslər çıxaran kütlə, 1848-ci ildə Tüilri
sarayını tutandan sonra gözlərini qamaşdıran möhtəşəm şeylərdən heç nəyə
toxunmamışdılar, halbuki həmin əşyalar onları bir neçə gün ərzində yeməklə təmin
edə bilərdi.
Kütlənin ayrı-ayrı fərdlərə bu cür əxlaqi təsirləri daimi qayda təşkil etməsə də,
hər halda belə hallara tez-tez rast gəlinir. Hətta indi misal gətirdiyim hadisələrdən
daha az ciddilik kəsb edən olaylar zamanı da bu müşahidə olunur. Teatrda izdihamın
pyes qəhrəmanlarından şişirdilmiş məziyyətlər tələb etdiklərini artıq söyləmişdim və
ən sadə müşahidələr də göstərir ki, hətta ən aşağı dərəcədən olan elementlərdən
təşkil olunmuş yığıncaqlarda bu məsələ ilə bağlı adətən böyük vasvasılıq ortaya çıxır.
Peşəkar gəzəyən (kişi nəzərdə tutulur), masqaraçı, səfil və sutenyor belə, pyesdə
riskli səhnələr və ədəbsiz söhbətlərdən qəzəblənirlər, hansı ki, həmin səhnələr
onların gündəlik istifadə etdikləri danışıq tərzlərinin yanında çox məsum
görünməlidir.
Beləliklə, əgər kütlə primitiv instinktlərin təsiri altına tez-tez düşürsə, bütün
hallarda bəzən o, çox yüksək əxlaqi nümunə də göstərə bilir. Əgər qərəzsizliyi, -
itaətkarlığı əxlaqi keyfiyyəti, xam xəyala və ya real ideala mütləq sədaqət hesab
etsək, etiraf etmək lazımdır ki, kütlə həmin keyfiyyətlərə daha tez-tez və özü də o
dərəcədə malik olur ki, demək lazımdır ki, hətta ən müdrik filosoflarda buna az-az
rast gəlinir. Kütlə həmin keyfiyyətlərə qeyri-iradi müraciət edir, nə olsun ki, bu da pis
deyil! Kütlənin başlıca olaraq qeyri-iradi instinktlər tərəfindən idarə olunmasından və
tamamilə düşünmədən hərəkət etməsindən gileylənməyə dəyməz. Əgər izdiham
bəzən düşünərək və bilavasitə öz maraqlarından çıxış edərək hərəkət etsəydi, onda
çox yəqin ki, bizim planetin səthində heç bir sivilizasiya inkişaf etməzdi və bəşəriyyət
də heç bir tarixə malik olmazdı.
III fəsil
KÜTLƏNİN İDEYALARI, MÜLAHİZƏLƏRİ
VƏ TƏXƏYYÜLLƏRİ
1. Kütlənin ideyaları. – Əsas və əlavə ideyalar. – Ən ziddiyyətli ideyalar eyni
vaxtda necə mövcud ola bilir. – Kütlədən ötrü əlçatan olması üçün çevrilməyə məruz
qalacaq ali ideyalar.
downloaded from KitabYurdu.org

---

2. Kütlənin düşüncələri. – Kütlə ilə bağlı ideyalar, yalnız zahirən ardıcıllıq
təsəvvürü yaradır.
3. Kütlənin təxəyyülü. – Kütlə obrazlarla düşünür və həmin obrazlar heç bir əlaqə
olmadan ard-ardınca gedir. – Kütlə ecazkar olana qarşı xüsusilə həssasdır. – Möcüzəvi
və əfsanəvi olanlar sivilizasiyaların həqiqi dayaqlarıdır.
1. KÜTLƏNİN İDEYALARI
Bu kitabın (“Xalqların psixologiyası”) birinci hissəsində ideyaların xalqların
təkamülündə rolunu öyrənərkən göstərmişdik ki, hər bir sivilizasiya başlıca ideyaların
olduqca nadir hallarda yenilənən çox kiçik sayından əmələ gəlir. Həmin ideyaların
kütlənin ruhunda necə təsdiq olunmasını, hansı çətinliklə onun qəlbinə nüfuz
etməsini və möhkəmləndikdən sonra böyük qüvvəyə çevrilməsini təsvir etmişdik.
Böyük tarixi çevrilişlərin çox vaxt kütlənin başlıca ideyalarındakı dəyişikliklərin
nəticəsi olaraq ortaya çıxmasını da görmüşdük.
Bu barədə kifayət qədər danışdığımdan, indi bir daha ona qayıtmayacağam;
yalnız kütləyə əlçatan olan ideyalar haqda və onların izdiham tərəfindən hansı
formada mənimsənilməsi barədə bir neçə kəlmə söz deyəcəm.
Həmin ideyaları iki dərəcəyə bölmək olar. Birinciyə dəqiqənin təsiri altında əmələ
gələn müvəqqəti və tez keçici ideyaları aid edirik; məsələn, hansısa fərdin və yaxud
doktrinanın qarşısında boyun əyən; ikinciyə isə bütün əsas ideyalar, mühit, irsiyyət,
ictimai rəy böyük dayanıqlılıq verir, köhnə dini inanclar və indiki sosial və demokratik
ideyalar aiddir.
Əsas ideyaları öz axınını tədricən genişləndirən hansısa çayın su kütləsinə
bənzətmək olar, müvəqqəti ideyaları isə böyük su kütləsi səthində daim dəyişən və
qəzəblənən kiçik dalğalara; həmin dalğalar həqiqi əhəmiyyətə malik olmurlar, belə
demək mümkünsə, çayın özünün hərəkətindən daha çox gözlərin görməsi üçün
əhəmiyyət daşıyırlar.
Əcdadlarımızın vaxtilə yaşadığı böyük, başlıca ideyalar indiki zamanda laxlamağa
başlayıb; onlar bütün möhkəmliklərini itiriblər və nəticədə həmin ideyalara söykənən
bütün təsisatlar da həmçinin. İndi biz hər gün, elə indicə söylədiyim keçici xırda
ideyaların əmələ gəlməsini müşahidə edirik, lakin həmin ideyalardan çox azı daha da
inkişaf edir və güclü təsiretmə qabiliyyətinə malik olur.
Kütləyə təlqin edilənlərin hansı ideyalar olmasından asılı olmayaraq, üstünlük
qazanma şəraitində onlar ən qəti və sadə formanı ifadə edə bilərlər. Belə halda
həmin ideyalar obrazlar formasında ortaya çıxır və yalnız həmin formada kütlə üçün
əlçatan olur. Bu cür ideya obrazları öz aralarında oxşar və ya ardıcıl ideyalarla heç bir
məntiqi bağlantıya malik olmurlar və fokusçunun sehrli fənərində olduğu kimi yeşiyə
bir yerdə yerləşdirilən şüşələrdən birinin sehrbazın o biri əli ilə dəyişdirilməsinə
bənzəyir, yəni bir-birlərini əvəz edirlər. Bax, bir-birinə zidd ideyaların kütlədə yanaşı
dayana bilmələrinin səbəbi bundadır. Kütlə dəqiqələr ərzində ortaya çıxan uyğun
təsadüflərə müvafiq ehtiyatında olan rəngarəng ideyalardan birinin təsiri altına düşür
və buna görə də bir-birinə əks əməllər törədilir; tənqidi qabiliyyətlərin olmaması isə
həmin ziddiyyətləri müşahidə etməyə mane olur.
downloaded from KitabYurdu.org

---