Qustav Lebon xalqlarin və KÜTLƏNİn psixologiyasi

deyil, 500 nəfər, özü də hamı eyni vaxtda ölsəydi, kütlənin təxəyyülünə bu dəfələrlə
daha güclü təsir bağışlayardı. Bir transatlantik buxar gəmisinin güman edilən məhvi
barədə xəbər, hansı ki, xeyli zaman ərzində bu haqda məlumat belə olmayıb, həmin
əsasda kütlənin təxəyyülünə daha qüvvətli təsir göstərə bilər, bununla yanaşı, rəsmi
statistikaya görə təkcə 1894-cü ildə 850 yelkənli və 203 buxar gəmisi qəzaya
uğramışdı. İnsan həyatı və mal itkisi nöqteyi-nəzərindən baxdıqda, gəmilərin məhvi,
transatlantik buxar gəmisinin qəzasından daha ciddi faciələr hesab olunmalıydı,
amma izdihamda həmin hadisələr heç bir təəssürat oyatmamışdı. Buradan belə
nəticə hasil olur ki, özlüyündə faktlar xalqın təxəyyülünə heç bir təsir göstərmir, əsas
olan həmin faktların necə yerləşdirilməsi və kütləyə necə təqdim olunmasıdır. Əgər,
icazə verilsəydi, belə demək mümkünsə, mən həmin faktları elə heyrətdoğurucu
obrazlarda, elə qatı çalarlarda təqdim edərdim ki, onlar kütlənin şüuruna tam hakim
kəsilər və onun bütün anlayış sahəsini doldurardı. Kimlər ki, kütlənin təxəyyülündə
mahirliklə təəssüratlar oyada bilirlər, izdihamı da elə onlar idarə etmək bacarığına
malik olurlar.
IV fəsil
KÜTLƏNİN BÜTÜN MƏSLƏYİNİ İFADƏ
EDƏN İNANC FORMALARI
Dini hisləri təşkil edən nədir. – O, hər hansı bir tanrıya pərəstişdən asılı deyil. –
Onun xarakteristikası. Dini formada ifadə olunmuş düşüncələrin əzəməti. – Müxtəlif
nümunələr. – Xalq tanrıları heç vaxt yox olmur. – Onların təşəkkül tapdığı yeni
formalar. Ateizmin dini formaları. – Bu anlayışların tarixi nöqteyi-nəzərdən
əhəmiyyəti. – İslahatlar, Varfolomey gecəsi, terror və oxşar hadisələr ayrı-ayrı
fərdlərin deyil, kütlənin dini hislərinin təzahürləridir.
Artıq söyləmişik ki, kütlə fikirləşmir, o, ideyaları bütövlükdə ya qəbul edir, yaxud
da kənara atır, nə mübahisələri, nə də ziddiyyətləri xoşlayır, təlqin onun bütün
düşüncə qabiliyyətlərinə tamamilə hakim kəsilir və dərhal hərəkətə keçməyə can atır.
Qeyd etmişdik ki, kütlə müvafiq təlqinin təsiri altında ona təlqin edilən ideal uğrunda
özünü qurban verməyə hazırdır və ona yalnız güclü və ən ifrat hislər xasdır, həm də
nəzərə almaq lazımdır ki, onda simpatiya çox tez pərəstişə, yenicə yaranmaqda olan
antipatiya isə həmin andaca nifrətə çevrilir. Bu ümumi göstərilənlər bizə kütlənin
etiqadını sezməyə imkan verir.
Kütlənin inanclar dövründəki, həmçinin siyasi çevrilişlər zamanındakı
etiqadından, misal üçün, ötən əsrdəki çevrilişlərdən, görə bilirik ki, həmişə bu
etiqadlar xüsusi forma alır, hansı ki, mən düzgün müəyyən edə bilmədiyimdən, onları
dini hislər adlandırıram. Həmin hiss çox sadə xarakterizə olunur: güman edilən ali
varlığa pərəstiş, ona aid edilən sehrli gücdən qorxu, onun göstərişlərinə kor-koranə
tabe olmaq, onun ehkamlarına etirazın mümkünsüzlüyü, onları yaymaq istəyi, onu
etiraf etməyənlərin hamısına düşmən kimi baxmağa can atmaq – bax, budur, həmin
downloaded from KitabYurdu.org

---

hissin başlıca xassələri. Bu hiss gözə-görünməz Tanrıya, daş və ya ağacdan olan bütə
və ya qəhrəmana, siyasi ideyaya aiddirmi – yuxarıda göstərilən xassələr onda özünü
göstərdiyi anda, artıq o, dini mahiyyət daşıyır. Fövqəltəbii və möcüzəli olanlar, onda
eyni dərəcədə rast gəlinir. Kütlə həmin anda fanatizmini qidalandıran siyasi formulu
və ya qalib lideri, qeyri-iradi sirli güclə mükafatlandırır.
Dindarlıq yalnız hansısa tanrıya pərəstiş etməkdən irəli gəlmir; şüurun bütün
vasitələri iradəyə tabe olanda, fanatizmin coşqunluğu bütünlüklə hansısa işin və
yaxud varlığın xidmətinə veriləndə də o, özünü göstərir, onun məqsədinə çevrilir və
kütlənin məramı və fəaliyyətinə rəhbərlik edir.
Hər bir dini hiss üçün vaciblik təşkil edən dözümsüzlük və fanatizm, bu dünyanın
və yaxud əbədi xoşbəxtliyin sirrini bildiyini düşünənlərdən ötrü də labüddür. Hər
hansı bir etiqad uğrunda mübarizəyə qalxan hər bir insan qrupunda da bu hislərə rast
gəlinir. Terror zamanının yakobinçiləri də, inkvizisiya dövrünün katolikləri kimi çox
qatı dindar olublar və onların azğınlaşmış ehtirası da bir mənbədən qidalanır.
Kütlənin bütün etiqadı dini hissə xas olan kor-koranə tabeolma xüsusiyyətinə,
şiddətli dözümsüzlüyə, ən çılğın təbliğat tələbatına malikdir; bax, kütlənin inancının
həmişə dini formaya malik olduğunu söyləməkdə biz nəyə görə haqlıyıq. Kütlənin
pərəstiş etdiyi qəhrəman, həqiqətən onun üçün Tanrıdır. Napoleon on beş il ərzində
kütlə üçün belə olub və indiyədək heç bir səcdəgah bu dərəcədə sədaqətli
pərəstişkarlara malik olmayıb və onlardan heç biri adamları bu qədər asanlıqla ölümə
yollamayıb. Bütpərəst və xristian tanrıları heç vaxt qəlbləri fəth olunanlar üzərində bu
dərəcədə mütləq hakimiyyətdən istifadə etməyib. Dini və ya siyasi əqidə baniləri
məqsədlərinə ona görə çatıblar ki, insanı xoşbəxtliyini pərəstişkarında tapmağa və
onu öz həyatını səcdəgahı üçün qurban verməyə məcbur edən fanatizm hislərini
kütləyə təlqin etməyi bacarıblar. Bütün dövrlərdə belə olub. Füstel de Kulanj Roma
Qalliyası haqqında yazdığı gözəl kitabında göstərib ki, Roma imperiyası güc hesabına
yox, dini heyranlıq hissinin təlqini sayəsində ayaqda qalırdı. “Bu tarixdə baş verən
misli görünməmiş hadisə idi – o, əsaslı olaraq deyirdi – xalqın nifrət etdiyi bir rejim,
düz, beş əsr ərzində hökmranlıq etmişdi... İmperiyaya məxsus otuz legionun yüz
milyonluq xalqı bu qədər uzun müddətdə özünə itaət etməyə necə məcbur etdiyini,
heç cür izah etmək olmazdı. Həmin milyonlarla adam yalnız ona görə itaət edirdilər
ki, imperator onların gözündə Romanın əzəmətini təcəssüm etdirirdi, ona ümumi
razılıq əsasında səcdəgaha baş əyən təki pərəstiş edirdilər. İmperiyanın ən kiçik
kəndində belə, imperatorun şərəfinə səcdəgahlar tikirdilər. İmperiyanın bir
tərəfindən digər tərəfinədək xalqların ruhunda yeni din yaranırdı, səcdəgahlar isə
imperatorlar idi. Xristian erasından bir neçə il əvvələ qədər altmış şəhərdən ibarət
bütün Qalliya məsləhətləşərək Lion yaxınlığında Avqusta məbəd ucaltmışdı... Qalliya
şəhərlərindəki yığıncaqlar tərəfindən seçilən din xadimləri ölkənin ən önəmli simaları
hesab olunurdular... Bütün bunları qorxu hissinə və yaltaqlığa aid etmək olmaz.
Bütöv xalqlar köləliyə meylli ola bilməzdilər və ya hər halda üç əsr ərzində özlərini
köləcəsinə aparmazdılar. İmperatora saray xadimləri pərəstiş etmirdilər, Roma
pərəstiş edirdi, özü də təkcə Roma yox, bütün Qalliya, İspaniya, Yunanıstan və Asiya
da”.
downloaded from KitabYurdu.org

---