Qustav Lebon xalqlarin və KÜTLƏNİn psixologiyasi

Amma bu təzahürlər kütlənin xüsusi xassələrini təşkil etmirlər; bunu bir çox
təcrid olunmuş fərdlərdə, özü də təkcə ibtidai insanlarda yox, eləcə də əqlinin
hansısa tərəfinə görə onlara yaxın olanlarda, məs, inancı kəskin şəkildə təzahür edən
hansısa dinin ardıcıllarında müşahidə etmək olur. Mən belə halı bizim Avropa
universitetlərində tərbiyə olunaraq, diplom almış hindlilərdə müşahidə etmişəm.
Onların sarsılmaz başlıca dini və irsən keçən xüsusi ideyalarında heç bir qohumluq
əlaqəsi olmayan qərb ideyalarının da bir qatı qoyulub, amma bu, əvvəlki təməlləri az
da olsa dəyişdirə bilməyib. Təsadüfi dəqiqələrin təsiri altında həmin ideyalardan bu
və ya digəri önə çıxır, müvafiq əməllərə və çıxışlara gətirib çıxarır, bir, eyni fərd bu
əsasda ən kəskin ziddiyyətlər doğurur. Yenə də bütün bu ziddiyyətlər həqiqət
olmaqdan daha çox zahirən görünənlərdir, çünki təcrid olunmuş fərddə onun bütün
əməllərini yalnız irsi ideyalar idarə etmək gücündədir. Nə zaman ki, insan
çarpazlaşma nəticəsində müxtəlif irsi impulsların təsiri altına düşür, yalnız o vaxt
əməlləri həqiqətən bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir. Burada həmin hallar üzərində israr
etmək artıq olardı, baxmayaraq ki, onların psixoloji əhəmiyyəti çox mühümdür; lakin
düşünürəm ki, onları daha yaxşı başa düşmək üçün ən azından on illik müşahidələr və
səyahətlər lazımdır. İdeyaların kütləyə ən sadə formada əlçatanlığı üçün
populyarlaşması vacibdir, bundan ötrü isə onlar dərin dəyişikliklərə məruz qalmalıdır.
Fəlsəfi və elmi sahələrdə, daha yüksək ideyalarda, xüsusilə həmin dərin dəyişiklikləri
müşahidə etmək olur. O, ideyaları tədricən kütlə üçün anlaşılan səviyyəyə qədər
endirə bilir. Həmin dəyişikliklər kütlənin mənsub olduğu kateqoriya və irqdən asılıdır,
lakin o heç də həmişə sadələşdirici və zəiflədici xarakterə malik olmur.
Bax, niyə sosial nöqteyi-nəzərdən, əslində ideya iyerarxiyası mövcud deyil, o
cümlədən də çox və ya az şəkildə daha yüksək ideyalarda. Elə təkcə bir fakt, ideyanın
kütləyə sirayət etməsi və onun əməllərində təzahürü kifayətdir ki, başlanğıcda
həqiqiliyindən və nəhəngliyindən asılı olmayaraq, ideyanı həmin yüksəklikdən,
möhtəşəmlikdən məhrum edəsən.
Sosial nöqteyi-nəzərdən ideyanın iyerarxiya tabeliyi dəyəri, yenə də əhəmiyyət
daşımır, yalnız onun nəticələrini diqqətə almaq lazımdır. Orta əsrlərin mistik, ötən
əsrin demokratik və müasir dövrün sosial ideyalarını elə də yüksək ideyalar
adlandırmaq olmaz. Fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən onları həddən artıq hüznlü nöqsan
hesab etmək olmaz, bununla yanaşı, onların rolu çox böyük olub və olacaq da, hələ
uzun zaman dövlətin davranışlarında ən əhəmiyyətli amillər hesab ediləcəklər.
Lakin kütlə üçün əlçatan olan dəyişikliklərə məruz qaldıqdan sonra da ideya
yalnız o halda təsir göstərir ki, əgər məlum proseslər vasitəsilə - bu barədə başqa
yerdə söhbət gedəcək – o, qeyri-iradi sahəyə nüfuz edib və hislərə çevrilib, bunun
üçün isə həmişə uzun zaman lazım gəlir.
Yalnız ədalətliliyi sübut olunduqdan sonra ideyanın hətta mədəni zəkalarda belə
təəssürat oyatdığını düşünmək lazım deyil. Hətta ən sarsılmaz dəlillərin belə
adamların əksəriyyətinə necə zəif təsir göstərdiyinə müşahidələr nəticəsində əmin
olmaq mümkündür. Aşkarlığı, əgər gözə daha çox dəyirsə, mümkündür ki, izdihamda
olan hansısa təhsilli fərd həmin məqamı tutsun, lakin kütləyə yenicə qoşulan və
qeyri-iradiliyin təsiri altında olan insan isə hər halda öz erkən baxışlarına çox tez
dönəcəkdir. Əgər, eyni adamla bir neçə gündən sonra rastlaşsanız, o yenidən sizə öz
downloaded from KitabYurdu.org

---

əvvəlki arqumentlərini, özü də eyni tərzdə, təqdim edəcək, belə ki, şəxs hislərə
çevrilmiş köhnə ideyaların təsiri altındadır; bu hislər isə bizim çıxışlarımız və
əməllərimizin əsas mühərrikləri tək xidmət göstərirlər. Kütlədə də eyni proseslər baş
verir.
Nəhayət, məlum proseslərin vasitəsilə ideya kütlənin ruhuna daxil olduqdan
sonra onun üzərində qarşısıalınmaz gücə çevrilir və bir sıra nəticələr doğurur, və buna
dözmək lazım gəlir. Fransız inqilabına gətirib çıxaran fəlsəfi ideyaların kütlənin
qəlbində möhkəmlənməsi üçün yüzillik bir zaman lazım gəlmişdi. Kütlənin qəlbində
möhkəmləndikdən sonra onun, hansı gücə qabil olduğu, artıq məlumdur. Bütöv bir
xalqın sosial bərabərlik, abstrakt hüquqlar və imtiyazlara can atması bütün taxt-
tacları laxlatmış və qərb dünyasını dərindən sarsıtmışdı. İyirmi il ərzində xalqlar bir-
birlərinə doğru can atdılar və Avropa elə bir hekatombanı (kütləvi insan tələfatı)
yaşadı ki, bunlar Çingiz xanı və Teymurləngi belə qorxuya salardı. Hələ dünyada
indiyədək hər hansı bir ideyanın bu səviyyədə hökmranlığı müşahidə olunmamışdı.
İdeyaların kütlənin ruhuna hakim kəsilməsi üçün xeyli zaman lazım gəlir, eləcə də
yox olmaları üçün də az vaxt tələb olunmur. Ona görə də kütlə ideyalar baxımından
alimlərdən və filosoflardan bir neçə nəsil geri qalır. Bütün dövlət adamları bilirlər ki,
indiki zamanda başlıca ideyalar özlərində nə qədər çox səhvlər daşıyır, hansı ki, elə
indi onlardan söz açdım, lakin həmin ideyaların təsiretmə qüvvəsi hələ də o qədər
güclüdür ki, dövlət xadimləri həqiqiliyinə artıq özlərinin də inanmadıqları prinsiplər
əsasında idarə etməyə məcburdurlar.
2. KÜTLƏNİN DÜŞÜNCƏLƏRİ
Mütləq şəkildə iddia etmək olmaz ki, kütlə düşünmür və düşüncələrə tabe
olmur. Lakin istifadə edilən və ona təsir göstərən dəlillər məntiqi nöqteyi-nəzərdən
elə kateqoriyaya mənsubdur ki, yalnız bənzərlik əsasında onları düşüncə adlandırmaq
olar.
Kütlənin düşüncələri, ləyaqət baxımından elə də şərəfli yer tutmasa da, onlar da
daha yüksək düşüncələr təki təsəvvürlər doğurur, amma bir-biri ilə yalnız zahiri
bənzərlik və ardıcıllıqla bağlıdırlar. Onlarda da eskimosların ideyalarında müşahidə
edilənlərə oxşar əlaqə hiss edilir. Eskimoslar təcrübədən bilirlər ki, buz şəffafdır və
ağızda əriyir və buradan da belə qənaətə gəlirlər ki, şüşə də şəffaf cisimdir və o da
ağızda əriməlidir; yaxud cəsur düşmənini öldürüb, ürəyini yeməklə, onun təki
cəsarətli olacağını düşünən vəhşi kimi; və yaxud öz sahibkarı tərəfindən istismara
məruz qalan fəhlələrin ideyalarında olduğu kimi, onlar bundan belə nəticə çıxarırlar
ki, bütün təsərrüfatlar istismar etməlidirlər.
Bir-biri ilə yalnız zahirən bağlı görünən müxtəlif şeylərin və təsadüfi hadisələrin
dərhal ümumiləşdirilməsi – kütlənin düşüncələrinə xarakterik olan cizgilər bax,
bunlardır. Kütləni idarə etməyi bacaranlar tərəfindən həmişə bu növ dəlillər ortaya
atılır və bunlar izdihama təsir göstərə biləcək yeganə vasitədir. Bir-birinə bəndlənmiş
məntiqi fikirlər izdiham üçün tamamilə anlaşılmazdır, bax, elə bu səbəbdən də biz
kütlənin düşünməyərək və yaxud yanlış düşünərək və həmin düşüncələrin təsirinə
məruz qalmadıqlarını deməyə cəsarət edə bilirik. Kütləyə çox güclü təsirə malik
olanların izdiham qarşısında etdikləri nitqlərin necə bərbad vəziyyətdə olduğuna az
downloaded from KitabYurdu.org

---