metal filizləri hasilatına görə 1-ci, almaz, uran, kömür, dəmir fılizi
hasilatına görə isə aparıcı yer tutur. Daha doğrusu, istehsal olunan
platin qrupuna aid olunan metalların - 53 %-ni, vanadiumun-51 %-
ni, xromitin-37 %-ni, qızılm- 25 %-ni verməklə dünyada 1-ci, ağ
gümüşü rəngli sirkoniumun-30 %-ni, titanın-20 %-ni verməklə 2-ci,
manqan filizi istehlakına görə (12 %) 3-cü, sürmə, şpat istehsalına
görə-5-ci yeri tutur. Kənd təsərrüfatının satış sektorunda (5 %
ÜDM) yun, meyvə, şəkər məhsulları ixracatı aparıcı əhəmiyyətə
malikdir. Sənaye məhsulları istehsah həcminə görə dünyanın
aparıcı 20 dövləti sırasındadır. ÜDM-də sənayenin payı - 31 %-dir.
Dağ-mədən, yanacağın kömür hasilatı, metallurgiya, maşınqayırma,
metal emalı, kimya, tikinti materialları, yüngül, yeyinti sahələri ilə
bərabər hərbi sənaye sahələri aparıcı hesab olunurlar.
Dağ - mədən sənayesi ÜDM-nin 10 %-ni verməklə eksport
məhsullarının 2/3-ni verməkdədir. Bu əsasdan da istehsal olunmuş
xammallar dünyanın 80-dən artıq ölkələrinə ixrac olunur. Ölkədə
qızıl hasilatına hələ 1886-cı ildən başlanmışdır. XIX əsrin sonuna
qədər hasilat ildə 20-50 ton təşkil edirdisə, bu, XX əsrin
əvvəllərində - 30 tona, XX əsrin ortalarında - 800 tona qalxmışdır.
Nəhayət, rekord göstəriciyə 1970-ci ildə nail olunmuşdur ki, o da
1000 tondan artığa çatmışdır. Orada işləyənlərin sayı da ildən-ilə
artaraq 745 min nəfər təşkil edir. Lakin get-gedə həm hasilat, həm
işçi qüvvəsi, eləcə də ölkənin dünya arenasındakı çəkisi azalmağa
meyl etmişdir. Məsələn, hasilat-440 tona, işçi qüvvəsinin sayı-240
minə
enmişdir
(işçi
qüvvəsi
Lesotodan,
Svazilenddən,
Mozambikdən də gətirilirdi). Đstehsalda kəmiyyət-keyfıyyət
göstəricilərinin aşağı düşməsi zəngin yataqlarda (Vitvatersrand,
Qautenq əyalətlərində) ehtiyatın tükənməsi, yerin daxili qatlarınınn
üst laylarında ehtiyatın tükənməsi ilə əlaqədar olaraq daha
dərinliklərdən (dünyanın ən dərin - 3500 m. aşağı laylardan ancaq
burada qızıl hasil olunur) hasil olunması (dağ geoloji şəraitin
çətinləşməsi), dünya bazarında Avstraliya, Çin, Đndoneziya, Qana,
Peru, Çili kimi qızıl hasil edən dövlətlərin rəqabət etməsi, istər
daxili, istərsə də xarici bazarda qiymətlərdə konyunkturanın baş
verməsi kimi hallarla əlaqədar olmuşdur. ÖĐkə qızıl pullar
buraxmaqla da məşğuldur. Deyilənlərin nəticəsində ÜDM-da qızıl
sənqayesinin xüsusi çəkisi 4 %-ə qədər düşərək burada çalışan
iqtisadi cəhətdən fəal əhalinin miqdarı-2,5 %-dən çox olmamışdır.
Yaddan çıxarmaq lazım deyildir ki, qızıl ixrac olunan mineral
xammalların dəyərinin 1/2-ni verir.
Transvaalya ərazisində Narıncı çayı hövzəsində uran
yataqları əsasında hələ 50-ci illərdən dağ-mədən sənayesi inkişaf
tapmışdır. Bu sahədə CAR Avstraliyadan , Qazaxıstandan,
Kanadadan,
Nigerdən,
Namibiyadan,
ABŞ-dan,
RF-dən,
Özbəkistandan geri qalır. 1952-ci ildə maksimum 6 min ton məhsul
istehsal etsə də, son illər bu 1,5 min tona enmişdir.
Ölkə, deyildiyi kimi dağ-mədən sənayesinin almaz hasilatı
ilə də tanınır. Belə ki, 1867-ci ildə çoban oğlanın Narınc çayı
hövzəsində ilk almaz tapdığı söylənilir. Sonralar Pretoriya,
Transvaal və Vitvatorserand ərazilərində xeyli almaz yataqlarının
olması aşkarlanmışdır. 1925-ci ildə dünyada ən nəhəng almaz
Pretoriyada aşkarlanmışdır ki, onun da çəkis -3160 karat və ya -
621,2 qram təşkil etmişdir. Onu «Kullinan» adlandırmışlar. 1907-ci
ildə Transvaal hökuməti həmin «Kullinan» almazın 750 min dollara
alaraq Britaniya kralı VIII Eduarda doğulduğu gün münasibətilə
hədiyyə etmişdir. Đldə-10 mlrd. karat təbii almaz hasil edən CAR
Avstraliyadan, Konqo DR-mdan, RF-dən, Botsvanadan geri qalır.
CAR həm də sintetik almaz alınması ilə də tanınır. Hər il istehsal
etdiyi 75 mln. karat almazın 65 mln. karatını sintetik almaz təşkil
edir. Ölkədə fəaliyyətdə olan nəhəng «be-Birs» transmilli almaz
konserni, eləcə də dünya almaz bazarına nəzarət edir.
Dağ-mədən sənayesinin əhəmmiyyətli sahələrindən biri də
dəmir filizi ehtiyatıdır. Metallurgiya xammal kimi gərək olan dəmir
filizi hasilatı ildə 34 mln. ton olmaqla bunun 22 mln. tonu ixrac
olunur. Yüksək keyfiyyətli dəmir filizi Tabazimbi və Postmasburq
(Kap əyaləti) rayonlarında istehsal olunur. Dəmir filizi yataqları
yaxınlığında
-
Postmasburq
ərazilərində
manqan
filizi,
Ryustemburq və Leydenburq mədənlərində xrom filizi hasil
edilməkdədir.
CAR, eyni zamanda xəlitəli metallar sayılan volfram,
vanadium, nikel, titan istehsalı ilə dünyada tanınr.
Metallurgiyanın inkişafi yerli xammallara, suya və elektrik
enerjisi hasilatına, istehlaka əsaslanır. Onun məhsulları polad,
çuqun, alüminium və sairdir. Pritoriya və Fanderbeylparkda
mövcud kombinatlar ölkədə ən böyük dövlət monopoliyah ĐSKOR
korporasiyasına məxsusdur. Hər il 10 mln. tondan çox çuqun, 20
mln. tondan artıq polad əridilir. Əlvan metallurgiya müəssisələri isə
ildə 690 mln. t alüminium yarımfabrikatı əldə edir. Əlvan metal
filizlərindən mis, qalay və sürmə də hasil olunur. Sürmənin istehsal
olunduğu mədən Leysdorpdur. Sürmə ixracatına görə CAR
dünyada -ci yeri tutur.
Maşınqayırma və metal emalı sahəsinin aparıcı məhsullan
dağ-mədən avadanlıqlarından, nəqliyyat və kənd təsərrüfatı
maşınlarından, gəmi təmirindən, vaqonqayırmadan ibarətdir.
Maşınqayırmanın
aparıcı
müəssisələri
Vitvatersrandedə,
Keyftaunda, Durbanda, Part-Elizabetdə cəmlənmişdir.
Ağır sənayedə kimya özünə məxsus yer tutur. Əsas
məhsullar dağ-mədən sənayesi üçün partladıcı maddələr və qızıl
çıxarılmasına gərək olan kükürd turşusu hasilatıdır. Müasir
kimyanın demək olar ki, bütün məhsulları istehsal olunur. Onun
müəssisələri maşınqa-yırmada olduğu kimi, Cənubi Transvaledə və
Narıncı əyalətinin şimal hissəsində fəaliyyətdədir. Sasolburqda
çoxlu sayda kimya müəssisələrinə dövlət monopoliyalı SASOL
korporasiyası nəzarət edir.
Energetika ölkə iqtisadiyyatının özəyi hesab olunur. Buraya
hasilat və emal sahələri, elektroenergetika daxildir. Yanacaq
sənayesinin kömür hasilatı sahəsi vardır. Pretoriya - Yoxannesburq
rayonu (Cənubi Transvaal hövzəsi) aparıcı yataqlarla tanınır.
Bununla yanaşı Natol (Nyukasla rayonu) əyalətində də daş kömür
hasil olunur. CAR kontinentdə istehsal olunan kömürün 90 %-dən
çoxunu verir. Onun illik hasilatı - 222 mln. tondan çox olmaqla 90
%-dən artığı ĐES-lərin işləməsində istifadə olunur. Đxracata - 60
tona qədəri göndərilir. Yerli nefti və qazı olmadığından gətirmə
məhsullara əsaslanan emal müəssisələri liman şəhərlərdə müxtəlif
növ məhsulların alınmasında köməklik göstərir. Đri neft emalı
zavodları - NEZ-lər eləcə də Keytaun və Durbanada tikilməklə
xarici kapitala tabedirlər.
Elektroenergetika əsasən Đstilik Elektrik Stansiyalarına,
AES-ə, az da olsa SES-ə əsaslanır. Đllik elektrik enerji hasilatında
kömürb fəaliyyət göstərən lES-lər iri şəhərlərdə olmaqla 92 %-dən
artıq xüsusi çəkiyə malikdir. Ölkədə ildə 14 mlrd. kvt. saat elektrik
Dostları ilə paylaş: |