Radioaktiv elementlar uran va toriy kimyosi

(M.Aliyeva, T.To’rayev, 1990, Uzgidromet,1989)

Ekin turi	Chuqurlik, sm	F H2O	REDTA	Harakatchan	Yalpi
G’o’za	0 - 30	6,93	10,61	14,50	1362
Beda	0 - 30	6,40	10,43	8,50	1162
Uzumzor	0 - 30	-	-	7,0	912
Kuzgi don	0-30	-	-	18,0	1212
Mevali bog’	0 - 30	-	-	12,50	920

Ftor kabi faol element hisoblanadigan xlorning ham landshaftlardagi roli benihoyat katta. Bunga sabab xloridlarning deyarli hammasi suvda yaxshi eriydi. Shuning uchun ham xlorning asosiy miqdori bug’lanuvchi barerlarda natriy, kaltsiy, magniy va boshqa metallarning xloridlari sifatida to’planadi.
Xlorning eng ko’p tarqalgan minerali bu osh tuzi hisoblanadi. Bunda uning konsentratsiyasi klarki 353 ga yetadi.
Xlorning eng ko’p to’planadigan landshaft bloklaridan biri bu suv bo’lib, okeanlarda uning miqdori 2% gacha yetadi yoki konsentratsiya klarki III ni tashkil qiladi.
Alohida galofit o’simliklardagi xlorning miqdori 50% gacha yetadi.
G’o’zada xlorning miqdori uning fazalariga qarab o’zgaradi va o’rtacha 2% ni tashkil qiladi.
Xlorning tabiatda aylanishi, ayniqsa, arid mintaqalarida oxiriga yetmagan. Ya’ni u har xil yo’llar bilan Orol va Kaspiy dengizlariga borib tushadi. Havo yo’llari bilan yana qo’riqlikka qaytadi.
Galloidlarning hammasi biosferada yaxshi migratsiyalanadi. Galloidlarni lateral migratsiya jarayonida yonbag’ir bo’ylab tuproqni ustki va ichki qatlamlarida, sizot suvlarida harakat qilishi Kovda, Belyakova va boshqalar tomonidan o’rganilgan. Galogenlarning yuqori konsentratsiyalari ko’llar va bug’lanuvchi barerlarga to’g’ri keladi. Bunga ham sabab loteral migratsiya hisoblanadi.
Umuman oladigan bo’lsak, Markaziy Farg’onada galloidlarning to’planishini sho’rxoklarda, sho’r ko’llarda ko’rishimiz mumkin. Bunda ularning to’planishiga sabab loteral migratsiya hisoblanadi.
Cho’llarda, ayniqsa, xlor ioni ko’p to’planadi.
Galogenlarni radial migratsiyasi ularning loteral migratsiyasi kabi to’la va har tomonlama o’rganilmagan.
Galogenlarning radyial migratsiyasida ularning harakati sizot suvlari — tuproq — o’simlik va uning aksi holatida o’tadi. Bu borada Ro’jov, Zininaning ishlari alohida e’tiborga sazovor bo’lib, unda tuproq eritmasining konsentratsiyasi va uning tashkil etuvchisi, xlorning o’simlikka ta’siri, undagi harakati o’rganilgan.
Galloidlarning radial migratsiyasi tuproq eritmasining konsentratsiyasining ortishi sun’iy oshirish yo’li bilan, ya’ni o’tloqi saz tuproqlariga sho’rxok qo’shish asosida erishilgan.
Unda xlor ioni asosida sho’rlanish 0,01; 0,03; 0,06, demak 0,01 dan 0,06 % ga yetkazildi. Tajriba vegetatsion idishlarda o’tkazilgan bo’lib, uning natijasiga ko’ra xlor ioni o’simlikning dastlabki rivojlanish fazalarida g’o’za bargida 2-2,5% gacha to’plangan. Keyingi fazalarda esa to’planish jadalligi keskin kamaygan.
Shuni alohida qayd etish lozimki, loteral va radial migratsiya qanday va qayerda sodir bo’lishidan qat’iy nazar modda aylanishida qatnashadi. Bu modda aylanishida Galogenlarning manbalari bo’lib, sho’r ko’llar, dengizlar, daryo suvlari hatto sho’rxoklarning o’zlari ham bo’la oladi. Bu manbalardan madaniy agrolandshaftlarga tushgandan so’ng galogenlar, oltingugurt va boshqa elementlarni har xil tip va turdagi migratsiyalari sodir bo’ladi.
Migratsiya jarayoni o’z navbatida tuproq va boshqa landshaft bloklarining qator xususiyatlariga bog’liq bo’ladi. Landshaftlarda galogenlar va boshqa metallarni hamda metalmaslarning asosiy konsentratsiyalovchisi geokimyoviy barerlar hisoblanadi.
Geokimyoviy oqimlarning tarkibi, harakat tezligi baryerdagi fizik-kimyoviy holatga va tabiiy hamda texnogen tabiatga ega bo’lgan elementlarning xususiyatlariga bog’liq.
Geokimyoviy barerlardan elementlarning harakatchanligi pasayadi va ushlanib qoladi.
Ko’pchilik geokimyoviy landshaftlarda uchraydigan barerlarni A.I.Perelman (1976) quyidagi tiplarga ajratishni tavsiya yetadi.

1. 
   Biogeokimyoviy barerlar bo’lib, unda qator makro va mikroelementlar ushlanib qoladi.
   
2. 
   Fizik — kimyoviy barerlar bo’lib, oksidlovchi, qaytaruvchi, sulfidli, sulfat — karbonatli, ishqorli, nordon, bug’lanuvchi, adsorbtsiyalovchi, termodinamik ko’rinishlarga ega.
   
3. 
   Mexanik barerlar.
   

4.Geokimyoviy barerlar.
Shuni alohida aytish kerakki, har bir tipdagi yoki ko’rinishdagi barerlarda aniq bir turdagi elementlar assotsiatsiyasi to’planadi, ya’ni o’zlarining harakatchanligini yo’qotadi.
Glazovskaya M.A. (1981) ma’lumotlariga ko’ra, geokimyoviy barerlar
elementlar landshaftlarning chegaralariga, ya’ni o’zaro kontaktda bo’lgan joylariga to’g’ri keladi. Bu turdagi barerlarga botqoqlik bilan qo’riqlikning tutashgan joylari, sho’pxoklarning sug’oriladigan tuproqlar bilan tutashgan maydonlari to’g’ri keladi.
Maydonli geokimyoviy barerlar katta maydonlarni egallab, uzoq-uzoqqa cho’zilishi mumkin. Butun bir hududlarni tashkil qiladi. Masalan, hududdagi o’simliklar texnogen tarkibli moddalarning atmosferadan gaz yoki yog’in tariqasida tushishida barer rolini bajarishi mumkin.
Arid iqlimli mintaqalar uchun chiziqli va maydonli barerlar bilan bir qatorda kislorodli (A), oltingugurt-vodorodli (B) yoki sulfidli, gilli (G), ishqorli (D), bug’lanuvchi (F), sorbtsion (C), termodinamik (H) ko’rinishlari ham xarakterli.
Neytral va ishqorli barerlar, gilli sizot suvlari tarqalgan karbonatli tuproqlar uchun xos. Cho’l zonasining o’tloqi, o’tloq-botqoqli, botqoq tuproqlari shakllanishida bunday suvlarning roli katta.
Gilli muhitda nordon muhitga nisbatan temir kuchsiz migratsiyalanadi. Marganest shiddat bilan harakat qiladi. Natijada maxsus temirli anomaliya hosil bo’ladi. Bu jarayonlar tuproqdagi ko’pchilik elementlarning harakatiga ta’sir qiladi.
Besedin, Shodmonov va boshqalar (1978) tomonidan Markaziy Farg’ona tuproqlarida 180-240 sm chuqurlikda galloidlarga, oltingugurt, marganest gidrooksidiga boy qatlamlar kuzatilgan. Bu anomal holat bo’lib, boshqa ko’rinishlar kuzatilmagan.
Sulfidli barerlar qo’riq dasht va cho’l mintaqalari uchun xarakterli. Sho’rxoklarda, ko’llarning gillarida va botqoqlarda desulfurizatsiya jarayoni sodir bo’lib, u yerlarda vodorod sulfidi hosil bo’ladi. Buni esa hididan osongina aniqlash mumkin. Bunday jarayonlar Markaziy Farg’ona yerlarida kuzatiladi.
Sho’rxoklarda bunday barerlar gidrotroilit qatlamlari chegaralarida uning ustki va quyi hududlarida hosil bo’ladi.
Ko’llarda sulfidli barerlar suv va il hamda il qatlamlarida paydo bo’ladi. Masalaning bu tomoni son jihatdan o’rganilmagan.
Bu yerda, ya’ni sulfidli barerga ega tuproqlarni genetik nuqtayi nazardan gidromorf tuproqlar qatoriga kiritish mumkin, degan yangi bir xulosaga ham kelish mumkin.
Sho’rxoklarda tuzlardan iborat qatqaloq osti (2-10 sm) oksidlanuvchi muhit mavjud bo’ladi. Undan quyida (20-50 sm) qaytariluvchi barer joylashadi va gidrotroilit qatlamini vujudga keltiradi. Nisbatan chuqurroq qatlamlarda gilli qatlam joylashadi. Lekin bu qonuniyatlar tez-tez sho’rxoklarni o’zlashtirishda buzilib turadi. Tuzlar ichida ba’zan ularga xos bo’lmagan elementlar to’planadi. Bu hodisani shu elementlarning sorbtsiyasi bilan tushuntirish mumkin. Gidrooksidlarning hosil bo’lishi, temir oksidlari va boshqa ba’zi oksidlarning to’planishi gilli barerga ega bo’lgan gidromorf qatoridagi tuproqlarga xos.
Cho’l zonasidagi ishqorli barerlarda kalsiy, magniy, temir va boshqalarni gidrokarbonat va karbonat hamda sulfidlarining to’planishi xarakterli. Bunday barerlar yorilgan joylardagi, g’ovaklardagi suvlari kamaygan, zovurlashtirilgan yerlarda sulfid va sulfatli mineralizatsiya ega bo’lgan suvli maydonlarga xos.
Lekin qo’riq dasht va cho’llar uchun eng xarakterli barer bug’lanuvchi to’siq hisoblanadi. Ba’zan, bunday barerlarni gumid mintaqalarida ham uchratish mumkin.
Bug’lanuvchi barerlarda maxsus anomaliya shakllanadi va kalsiy, magniy, molibden, stronsiy, sink, uran hamda ko’p miqdorda xlor va sulfat kislota qoldiqlari va brom, yod, ftor konsentratsiyalanadi.
N.S.Qosimov (1982) ma’lumotlariga ko’ra stronsiyni konsentratsiyalanishiga suvda eruvchi tuzlarning ta’siri katta bo’ladi.
Sulfidli sho’rxoklarda, gipsli qatlamga ega bo’lgan tuproqlarda stronsiyning miqdori 1% gacha yetishi mumkin. Xloridli va kuchsiz karbonatli shorlanishda stronsiy to’planmaydi.
Bug’lanuvchi barerlarning hosil bo’lishi, kimyoviy tarkibining shakllanishi asosan tuproq-iqlimiy sharoitiga, sizot suvining tarkibi va xususiyatlariga bog’liq.
Sho’rxoqlarning kelib chiqish sabablari ham xilma-xil bo’lib, relef, minerallashgan sizot suvi, iqlim va boshqalarga bog’liq.
Sizot suvidagi galloidlar va boshqa elementlarning konsentratsiyasiga bog’liq ravishda sho’rxoqlarda u yoki bu miqdorda shu elementlar to’planadi.
Issiq mintaqalarda temir, aluminiy gidrooksidlari ijobiy zaryadga ega bo’lib, o’z navbatida xlor, oltingugurt, fosfor kabi aniogen elementlarni sorbtsiyalaydi.
Istisno tariqasida, kamdan-kam hollarda temir gidroksidi organik moddalarni ham yutadi va kationogen elementlarni sorbtsiyalaydi. Lekin bunday hodisa cho’l landshaftlarida kuzatilmagan.
Shuni alohida qayd qilish kerakki, A.I.Perelman (1982) fikriga ko’ra, harorat yoki bosim o’zgaradigan maydonlarda termodinamik barerlar hosil bo’ladi. Demak, faqat harorat o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan barerlar termodinamik barerlar deyilsa, u bilan belgilanmog’i lozim. Faqat bosim o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan to’siqlarga barodinamik barerlar deyilishi maqsadga muuofiq. U P bilan belgilanadi. Agar bosim va harorat o’zgarishiga bog’liq barerlar bo’lsa bularga termobarodinamik barerlar deb, ularni T-P bilan belgilash to’g’ri bo’ladi.
Termobarodinamik barerlarga A.I.Perelman (1982) karbonatli suvlarda harorat va bosim pasayganda tuf va boshqa karbonatlarning hosil bo’lishini misol keltiradi. Termobarodinamik barerlarda galloidlar ham akkumulyatsiyalarida bunday barerlar o’tloqi, o’tloqi botqoq tuproqlar tarqalgan maydonlarda uchraydi.
Umuman barerlar sinfi va suv tipiga bog’liq ravishda galloidlar migratsiyasi o’zgaradi. Faqat galloidlargina emas oltingugurt va boshqa elementlar migratsiyasi ham o’zgaradi.
Nordon barerlarda galloidlar migratsiyasi tezlashadi. Aksincha ishqoriy, sorbtsion gilli barerlarda kamayadi. Aniqroq aytadigan bo’lsak, sho’rxoklarning gilli, qatqaloqli va boshqa qatlamlarida konsentratsiyalanadi.