Ramazan qafarli
Yüklə 5,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
Mifologiya - 85 -
rərkən qənaətə gəlmişdi ki, dünya haqqındakı mifoloji görüşlər Yer kürəsinin hər tərəfində bir-birini təkrarlayır 1 . Çünki bəşəriy- yətin qədim tarixinə baş vuran tədqiqatçılar (Vilhelm və Yakob Qrim qardaşları, ) xalqların fəlsəfi sistemlərinin, düşüncəsində formalaşan ibtidai yaradıcılıq məhsullarının əsas əlamətlərə görə bəzi məqamlarda bənzərliyini müəyyənləşdirmişdilər. Hətta bir- biri ilə heç bir əlaqəsi olmayan (istər tarixi-mədəni, istərsə də dil qohumluğu, etnik-geneloji istiqamətdə) mədəniyyətlərdə də bir çox bədii obrazlar və epizodlar uyğun idi. Psixoanalitik Karl Q.Yunq onları arxetip 2 adlandırır və insanların ümumi psixikasının məhsulu olduğunu irəli sürürdü. Belə ki, şüur mənşəyinin dərin qatlarında təkraredilməz- liyini, fərdi özünəməxsus əlamətlərini itirir, başqa sözlə, ilkinli- yə baş vurduqca, insan beynində dərketmənin, anlamanın yerini məchulluq, qaranlıq tutur və bütün funksiyalar instinkt halında öz-özünə fəaliyyət göstərir. Bu halda insan psixikası heyvanların yaşamaq və həyat uğrundakı «mübarizəsindan» o qədər də fərq- lənmir. Gündəlik zəruri tələbatdan doğan hərəkətlər (ov əld et- mək, meyvə toplamaq, təbiətin sərt üzündən qorunmaq və s.) düşünülmədən, hazırlıq görülmədən baş verir. Körpə uşağın müstəqil ağlı, düşüncəsi sonradan, yaşa dol- duqca formalaşdığı kimi, bəşər övladının da doğulduğu çağ- larda şüuru yatmış halda idi. Dəstələr halında yaşayan insanları hamıda eyni səviyyədə olan «avtonom funksiyalar sistemi» (Karl Q.Yunq) idarə edirdi. Maddi substansiyalar sonadək ödə- nənə qədər onların bütün davranışları kollektiv və universal xa- rakter daşıyırdı. K.Q.Yunqun dili ilə desək, «belə alınır ki, «ruhun» lap dibində ancaq sadəcə «Dünya» var» 3 . Yəni doğulan çağlarda insanın ruhu və ağlı – dünyanı əks etdirən güzgü funk- siyasını yerinə yetirirdi. Bütün güzgülər varlıqları eyni formada
1 Фрэзер Дж. Золотая ветвь. М., 1980, с. 10. 2 Arxetip – hərfi tərcüməsi əski, ilkin obraz, dünyanın ən qədim obrazı, yaxud bədii yaradıcılığa qədərki obraz deməkdir. 3 Юнг К.Г. Человек и его символы. СПб. – М., 1996, с. 361. Ramazan Qafarlı
- 86 - göstərdiyi kimi, insan psixikası da başlanğıcda aləmi bir-birin- dən asılı olmayaraq uyğun, oxşar və hətta eyni obrazlarla əks et- dirirdi. Həmin obrazların məzmununu təşkil edən arxetiplər – ilkin mərhələdə yalnız sadə, primitiv təbiət elementlərindən ibarət idi: insan ümumi təbiətdən - peyzajdan göy, yer, dəniz, od, günəş, dağ və s. ayırmağa başladığı andan bu varlıqlar insan beynində simvollaşdırılmışdır. Beləliklə, ətraf mühitlə ilk zahiri tanışlıq zamanı ulu əcdad özünün ən ibtidai dünyabaxışını – mifologiyanı formalaşdırmışdır. K.Q.Yunq psixi xəstələr və mədəni inkişafın aşağı pillə- sində yaşayan toplumlar arasında eksperimentlər apararkən qəri- bə hallarla rastlaşmışdı: onlar yunan miflərinə oxşar süjetlər da- nışır, dünya və təbiət hadisələri barədə ilkin təsəvvürləri sadala- yırdılar. Alim müşahidələrini ümumiləşdirib yazır: «Təbiəti əks etdirən simvolik obrazlar - arxetiplər vasitəsi ilə elə qlobal ide- yalar arasında əlaqələr formalaşır ki, indi onları sözlə ifadə et- mək çətindir. Çünki söz ancaq zahiri təsəvvür yaradır» 1 . Həmin
kortəbii ideyalar – həyatın doğulmasından, dünyadakı varlıqların daim hərəkətdə, inkişafda, dəyişməkdə olmasından, mövcudlu- ğun dayaqlarını şərtləndirən amillərdən və s. ibarət idi. Ruhun və ağlın doğulduğu çağların məhsulu kimi anılan arxetiplərdə iki mərhələ müşahidə olunur:
lır və hər şeyin yaradıcısı, başlanğıcı təbiət varlıqları – ağac, ot, heyvan, quş, dağ, çay, göl, günəş, ay və s. sayılır. İnsan dəyişən nə görürdüsə, onu simvolik obraza çevirirdi. Yağışın, qarın yağ- ması ilə torpağın üst qatı başqa rəngə çalırdı. Dağlarda, çöllərdə bitkilərin yazda canlanması, qışda təzədən yuxulaması ilə təbi- ətin ahəngində fərqlər nəzərə çarpırdı. Bu cür zahiri çevrilmələr və əvvəlki hala qayıdışlar təbiəti canlı varlıq kimi təsəvvürə gə- tirirdi. Bu mərhələni çox vaxt təbiətə tapınma adı ilə təhlilə cəlb edirlər. Mifologiyanın, bütün mədəniyyət növlərinin, eləcə də
1 Юнг К.Г. Человек и его символы. СПб. – М., 1996, с. 361. Mifologiya - 87 -
münasibət formalarının bünövrəsi bu mərhələdə qoyulmuşdur. İkinci mərhələdə təbiət hadisələrinin insan həyatında oyna- dığı rolu müəyyənləşdirməyə çalışır və başvermə səbəblərinin dərkinə can atılır, nəticədə tanrılar meydana gətirilir. Bəşər övla- dının ilk primitiv bilgilər sistemi formalaşır, dünyaanlamının əsasları qoyulur. Zamanın çox dərin qatlarında hələ dərki müm- kün olmayan ideyalar əkinçilik mədəniyyəti çağları üçün aktual görünən konkret obrazlar halına düşür. Məsələn, ağıllarına gəlir- di ki, şimşək göylərin sahibidir, qeyri-adi gücə malikdir, ona eh- tiram edilərsə, məhsuldarlıq yağışlarını insanlara bağışlayar. Çünki ulu əcdadın müşahidəsində həmişə yağışdan əvvəl şimşək çaxırdı - səmada qulaqları batıran qorxunc gurultu qopur, işıq zolağı yaranır, hər şeyin sakitləşməsinə doğru yağışlar yağır və elə zənn edirdilər ki, adi təbiət hadisəsinin doğurduğu vahiməni şimşəyin yoxa çıxması ilə göy içinə çəkir. Son nəticədə insanlar da qazanırdılar: əkin yerləri, ağaclar suvarılır, bolluq-bərəkət yaranırdı. Yaxud torpağın – Yerin Ana-bəsləyici kimi anılması (bütün varlıqlar yer üzündə doğulur, onun bərəkəti ilə boya-başa çatır) haqqındakı mifik təsəvvürlər də belə yaranıb bizim zəmanəmizədək yaşadılmışdır. Lakin yarıdıcı obrazları təkcə əkinçiliklə ortaya çıxan ani təlabat əsasında birdən-birə meydana gəlməmişdir. İnsan düşüncəsinin neçə min illik inkişaf tarixi boyu damcı-damcı əldə edilmişlərin hesabına təşəkkül tapmış- dır. Əkinçilik bu obrazların – arxetiplərin doğulmasına münbit şərait yaradan amil rolunu oy-namışdır. Tədqiqatçılar insan ruhu ilə bağlı araşdırmalar apararkən hələ də mifik düşüncəyə söykənir, ona görə də mağaralarda ya- şayan ulularımızdan çox uzağa gedə bilmirlər. Semira və V.Ve- taş yazır: «Qəribədir, çoxlarına elə gəlir ki, tərəqqi tanrının bö- yüklüyü ilə ziddiyyət təşkil edir» 1 Bu fikrin əksini irəli sürənlər də az deyil. Müasir türk mütəfəkkiri Bediüzzaman Said Nursi «Gənclik rəhbəri» əsərində elm və tərəqqinin dini inanclarla üst-
1 Семира и В.Веташ. Астрология и мифология. – С.Петербург, 1998, с. 11. Yüklə 5,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|