Ramazan qafarli
Yüklə 5,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
Mifologiya - 75 -
romantiklərin qəbul etdikləri plastik duyğunu yaratmaqdır. Sər- səmlik obrazı mədəniyyət tarixində estetik və konseptual cəhət- dən təsdiqini tapmış şəkildə, arxetipik özül elemetləri ilə cilala- naraq təqdim olunurdu və mənəvi aləmin özünəməxsus modelini formalaşdırırdı. Ədəbiyyatın Hamlet, Don Kixot, Pantaqurel, Faust kimi mifikləşdirilmiş füqurlarına romantiklərin marağı tə- sadüfi deyildi. Bu, müəyyən anlamda mədəniyyət tarixində ana- loji məqamları axtarmaqla həyat həqiqətlərinin romantik estetik modusunu şəxsləndirmək təşəbbüsü idi. Bir məsələ də diqqət çəkəndir ki, sərsəmlik xəstəlik əlaməti olaraq təqdim edilmir, dini-mistik mənbələrdəki kontestə uyğun mifoloji məxluq kimi yaradılır. Romantik “sər- səm” mifi ağlın təntənəsinin təkzibini, şüurun əks səmtə yönələn təcrübəsini təcəssüm etdirir. Onu daha yaxşı anlatmaq üçüm yaradıcılığın qoruyucusu – romantik “dahi” füqurunu “sər- səm”lə qarşılaşdırırlar. Bu, mifologiyada tale və insan şəx- siyyətini və hansısa qeyri-müəyyən, formalaşmamış, adlan- dırılması mümkün olmayan, ani baş verən, qorxunc ilahi gücü ifadə edir. Şübhəsiz, romantiklər “dahi”ni biçimsiz, fəlakət yayan qüvvə şəklində simvollaşdırmazdılar. Psixologizm ənənəsinə əsasən, xeyir-şər, qaranlıq-işıq, pis-yaxşı müna- sibətləri çox-çox əvvəllər meydana gəlmiş, onların fəaliyyəti ilə daha da çiçəklənmişdir (məsələn, Gote də “Faust” əsərində qara duyğulardan danışırdı). Çünki kollektiv şüursuzluqda yaranan mif sonsuz axınla arzu, istək, yuxu və digər təfəkkür formaları vasitəsi ilə nəsildən nəsilə ötürülmüşdür. F.Şellinq romantiklərin mifyaratması barədə yazırdı: “Hər bir şair dünyanın gözü önündə açılan bir hissəsini tama çevirməyə və onun materialından öz mifologiyasını yaratmağa meyllidir. Axı dünya hələ qurulmaq üzrədir, bu səbəbdən də müasir şair üçün dövr bu dünyanın bir hissəsini göstərməyə qadirdir” 1 .
razlarına ədəbi mətnlərdə ikili münasibət mövcuddur: bu obraz-
1 Шеллинг Ф. Философия искусства. М., 1966, s. 78. Ramazan Qafarlı
- 76 - ların mənbələrdəki funksiyalarına 1) “passiv” və 2) “aktiv” ya- naşılır. İkinci halda metafora inkişaf etdirilir, obrazın fəaliyyət dairəsi xeyli genişləndirilir, o özü hadisələri törətmə gücünə ma- lik olur, mifoloji, simvolik “oyuna” başlayır, təhtəlşüurdan idra- ka arxetipik yol açır. O bütün sahələrə: məişət, davranış, incəsə- nət, eşq, elm və əxlaqa refleksiya şəklində təzahür edir. “Sər- səm” uyğun olaraq gerçəkliklə tutuşdurulduqda romantizmə şübhə yaradır.
Mifologiya - 77 -
İkinci fəsil MİFOGENEZİS: STRUKTUR VƏ POETİKA Milyon il əvvəllərdə, hələ mədəniyyətin və inkişafın gös- təriciləri mövcud olmayan çağlarda insanların həyat, zaman və məkanla bağlı görüşlərinin əsasını təbiət obrazları təşkil etmiş, ilkin bədii yaradıcılıq formaları kimi mifologiya meydana gəl- miş və dünya barədə təsəvvürlərin qol-qanad açıb genişlənməsi- nə münbit şərait yaranmışdır. Bu mənada dinin, elmin, incəsənə- tin, ədəbiyyatın və fəlsəfi düşüncənin tarixi köklərində duran miflər ənənəviliyini, varisliyini bu gün də qoruyub saxlayır, duyğularımıza təsir edirək müxtəlif emosiyalar doğurur, rituallar vasitəsi ilə bayram və şənlikləri, davranış və münasibətləri, adətləri nizamlayır, milli mentalitetimizi əks etdirən əxlaq nor- malarını müəyyənləşdirir. Gecə və Gündüz, Günəş və Ay, Göy və Yer, Su və Odun mifologiyada izləri – simvollaşmış obrazları bütün zamanlarda inkişafın özülündə durmuş, ən çətin anlarda insanın ümid, inam yeri, təsəllisi və yardımçısına çevrilmişdir. Təsəvvürə gətirək ki, bir şəxs meşənin dərinliklərində azıb uzun müddət qalır, yaxud bir adaya düşüb tək-tənha yaşamağa məcbur olur. Onun yanında müasir sivilizasiyanın əlamət- lərindən heç nə yoxdur. Paltarını da Adəm, Həvva kimi əncir yarpaqlarından düzəldib, ya da Robinzon Kruzonun yolu ilə gedib. Təbiətlə təkbətək qalıb zaman hissini itirdikdə ona nə yardım edə bilər? İşıqlı göy, qaranlıqda işaran ulduzlar, günəş və
Ramazan Qafarlı
- 78 - ay. Təbiət hadisələrinin eyni qaydada təkrarlanması – gecənin gündüzlə əvəzlənməsi, fəsillərin dəyişməsi, ətrafdakı varlıqların yaranıb yoxa çıxması ilk baxışda onda elə təsəvvür oyadacaq ki, bütün bunlar hansısa qüvvənin iradəsi ilə qanunauyğun şəkildə yerinə yetirilir, təbiətin özündə bir ritm, ahəng, canlılıq var. Və «möcüzələr»in göydən, günəşdən, ulduzlardan asılılığını zənn edəcək. Çünki ən vahiməli çağlarında onların himayəsini, yaxınlığını duyacaq. Dərd-sərini onlara danışacaq, ümidini onlara bağlayacaq. Göydəki işartılar və yerdəki ağaclar, heyvanlar və quşlar onun həmsöhbətinə çevriləcək. Əgər adada günəş, ay və ulduzlar yoxa çıxsa, o adamın bağrı çatlayar, elə bilər ki, dünyanın axırıdır. Qədimlərdə də belə olmuşdur. Zamanın və məkanın müəyyənləşməsində ulu əcdadın köməyinə çatan ilk vasitə göydəki işartılar olmuş: gündüzlər ov ovlamış, qaranlıq düşəndə isə bir mağaraya çəkilib dincəlmişlər. Yazda əkmiş, payızda məhsul toplamışlar. Vaxtın işıqlı hissəsində başları işə-gücə qarışmış, qaranlıqda isə imkan tapıb həyat, tale, dünya haqqında düşüncələrə dalmışlar. Günün bir yarısı zəhmətlə, o biri yarısı götür-qoy etməklə keçmişdir. Hər bir normal adam işdən evə dönəndən sonra çox hallar- da televizora baxır, yaxud mətbuatla tanış olur ki, dünya barədə təzə informasiya toplasın. Kitab-yazı yaranmamışdan qabaq da insanlar gündüzlər qazandıqlarını, aldıqları təəssüratları gecələr ulduzlarla bölüşürdülər. Çünki ulduzlu göy həmişə mövcud ol- muşdur. Zülmət gecədə göyün dərinliklərində sayrışan ulduzlar hərəkətləri – yerlərini dəyişmələri, yaranıb itmələri, işıqlarının azalıb-çoxalmaları ilə sanki yerdəki həyatın təkrarını göstərmiş və insanların gələcək fəaliyyətini nizam-lamışlar. Platon təsadüfi deməyib ki, «Əgər biz göyü, günəşi və ulduzları heç vaxt gör- məsəydik, dünyanın təbiəti barədə bir söz də olsa, deyə bilməz- dik. Elə ki, gecə ilə gündüzü, ayların bir-birini əvəz etməklə dövrləşməsini, günlərin bərabərliyini, günəşin eyni qaydada çı- xıb-batmasına baxdıq, gözlərimiz önündə saylar canlandı, za- Yüklə 5,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|