Ramazan qafarli
Yüklə 5,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ramazan Qafarlı
- 66 - Romantiklərin idealist dünyabaxışı ilə Fixtenin Ruhun im- kanlarının genişləndirilməsi təsəvvürü arasında fövqəladə yaxın- lıq göz qabağındadır. Lakin bir sıra mövcud məqamlarda Nova- lis Fixtenin gerçəkliyi tənqid etməsinə fərqli mövqedən yanaşır- dı. Fixte “MƏN”i (“tam şüur”u) dolayı fəlsəfi nöqteyi-nəzər – abstraksiya (fikrən ayrılma) kimi başa düşürdü. Novalisin qəna- ətində isə subyektiv “MƏN” sonsuzluğa, magikliyə malik, ayrı- lıqda götürülən şəxsiyyəttək təqdim edilirdi. Novalisin termino- logiyasında bu elə bir qüvvədir ki, dünyaya təsir etmək və öz ru- hunu kökündən dəyişdirmək gücünə malikdir. Beləcə əsas ro- mantik tezis meydana atılırdı: “Şəxsiyyət dünya yaradır”. Lakin Novalisdə ümumilikdə şəxsiyyətdən (hər hansı bir “MƏN”dən) deyil, ilk növbədə, poetik şəxsiyyətdən, sənətkardan danışılırdı. Maraqlıdır ki, XX əsr Azərbaycan romantikləri, xüsusilə Abbas Səhət də (“Şair, Şeir Pərisi və Şəhərli”, “Şair”, “Şərarə”) söz ya- radıcısının başqalarından üstünlüyünü vurğulayırdı. Romantiklərə görə, dahilik zirvəsinə çatan şair sehirbazlıq cizgiləri əldə etdiyindən dünyanı dərk etməyin ən yüksək forma- sı poeziyadır. Onlar belə bir mücərrəd qənaət irəli sürürdülər ki, nə ayrı və ümumi arasında əlaqə yaradan səmərəli bilik əldə et- mək, nə də birtərəflilikdən əziyyət çəkən təmiz intuitiv savad qazanmaq dünyayaratmanın həqiqi mənzərəsini verə bilir. Yal- nız “magik seyretmə” dərketmədə səhvlərdən yaxa qurtarmağa və universium barədə düzgün, həqiqi məlumat əldə etməyə yar- dım göstərir. Bu nöqteyi-nəzər Novalisin məşhur aforizmində çox gözəl əks olunmuşdur:
1
A.Səhhət də eyni şövqlə yazırdı ki: şair öz kainatında bü- tün dünyanı yerləşdirə bilmədiyi halda Tanrının sirlərinin açarını tapmağı bacarır.
1 Литературные манифесты западноевропейских романтиков. М., 1980. c. 94.
Mifologiya - 67 -
Sığmazkən aləm, adəm onun kainatına, Tiflanə mələbəydi hənuz ümdə mətləbi. ...Məktum olan xızaini-həqqin kilidinə, Ol tifli məhrəm etmək ilə qıldı mərhəmət, Təqdim etdi sonra ona bir alovlu saz, İlham qüvvəsilə oxutdurdu şairi. 1
Burada poetik dərketmə rasionallıqla qarşılaşdırılır və intiutiv, irrasional yol kimi deyil, universal, sintetik keyfiyyət şəklində götürülür. Öz növbəsində, romantiklərin mif haqqın- dakı nəzəri fikirlərdə magik seyretmənin “sonsuzluğun” dünya- dakı mistik duyulmasına əsaslandığı göstərilir. Mənəvi (ilahi, ideal, mütləq) başlanğıc fiziki (konkret, əşyavi) dünyada təcəs- süm edilir. Dünyaya mistik münasibət transsendentlik (idealist fəlsəfədə: təcrübə xaricində olmaq, təcrübə ilə dərk edilə bilmə- məzlik) cizgilərinin gündəlik həyata, məişətə axınının sezilməsi ilə xarakterizə olunur. Beləcə romantiklər şairləri mistik dünya- duyumunun əsas daşıyıcıları elan edirdilər. Novalis hətta söz sə- nətkarını kahinlə eyniləşdirərək yazırdı: “Şair və kahin başlan- ğıcda bir adam idi, onları sonrakı çağlarda ayırıblar. Lakin əsl şair həmişə kahin, əsl kahin isə hər zaman şair olaraq qalıb.” 2
Romantiklər mistik duyğunun (hissetmənin) dünyanın mifik (rəmzi) dərki ilə sıx şəkildə bağlı olduğunu irəli sürürdülər. Bu cür hissetmə insanlarda təbiətə qarşı elə baxış formalaşdırır ki, zahirən cansız, tərpənməz varlıqların da möcüzəli həyatı olduğu duyulur, hər addımda ilahinin sirli əlamətlərinə təsadüf edilir, hara baxırsan, orada qeyri-adi vəziyyətlərə, “qəribə cizgilərə, gi- zli yazılara, quş qanadlarında, yumurta qabığında, buludlarda, qar dənəciklərində, kristallarda, müxtəlif formalı daşlarda, don- muş sularda, arxlarda, bulaqlarda, dağların üstündə, bitkilər,
1 Abbas Səhhət. Seçilmiş əsərləri. Lider nəşriyyat, B., 2005, s. 97. 2 Yenə orada. Ramazan Qafarlı
- 68 - heyvanlar aləmində, insanlarda, göyün od-işığında belə bilinməz işarələrə, haşiyələrə rast gəlirsən” 1 . Avropa romantiklərinin gəldikləri bəzi qənaətlərə Azər- baycanın söz ustaları hələ XII yüzildə gəlmişdilər. Nizami kimi nəsrə nisbətdə şeirə daha yüksək qiymət verən əl-Ustad nəzmin xüsusiyyətlərindən geniş bəhs açmış, Məhəmməd peyğəmbərə istinad edərək bilidirmişdi ki: «Bütün varlıqlardan yüksək olan
Romantiklər qədim Misir, Çin əlifbasında bütöv məfhumu və ya hecanı ifadə edən işarələrdən - heroqlif görüntülərindən danışanda vurğulayırdılar ki, onlar nəhayətsizlik, intəhasızlıq, sonsuzluq, ucu-bucağı olmamaq ideyasını özündə daşıyır. He- roqliflərdə dünyanın sonuna aid əşya və hadisələr aydın sezilir. Dilin təbiətini anlamağa çalışarkən belə qənaətə gəlirdilər ki, he- roqliflərin sirrini açmaq qabiliyyəti ancaq əsl şairə verilir və bu- nunla söz sənətkarının magik gücü nümayiş etdirilir. Zaman gə- ləcək şairlərin bu xüsusiyyəti “dünyanı canlandıracaq”. Çünki “Dünyanı canlandırmaq” gücü başlanğıcda İnsanlığa xas xüsu- siyyət olmuş, müasir mərhələdə tamam itirilmişdir. Novalis ya- zırdı: “İndi biz səbəbini anlamadığımız ölü təkrarlardan başqa heç nəyi görmürük” 3 . Doğrudan da ümumi əlaqə və təsirə malik universiumun dərkindən insanlar məhrumdurlar. Onlar Dünyanı tam halda görmürlər. Ona görə ki, ilahiliyin dünyadakı movcud- luğunu duymaq qabiliyyətini çoxdan itiriblər. Bu, insanla uni- versiumu bir-biri ilə əlaqələndirən əsas əlamət idi. Romantiklər yeni əlaqə vasitəsini tapmağın yollarının “magik seyretmə”dən
1 Новалис Ф. Гимны к ночи. М., 1996, c. 71. 2 Абу-Бакр ибн Хосров ал-Устад. Мунис-наме. Перевод с фарси, пре- дисловие и примечания Рустама Алиева. – Язычы, Б., 1991, с. 12. 3 Novalis F. Schriften. Bd. 2. Stuttgart, 1965. s. 549. Yüklə 5,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|