Ramazan qafarli
Yüklə 5,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ramazan Qafarlı
- 60 - ların mənşə (genezis), inkişaf (böyümə, yetişmə) və məzmun (mahiyyət) bağlılığının səbəb-axtarış-nəticə ardıcıllığı ilə yekun- laşmasıdır. Başqa sözlə, mifik təfəkkürdə yaradılan obrazlar heç vaxt yerində donub qalmır, daim fəaliyyətdə olur, hansısa funk- siyanı yerinə yetirir, məzmun və forma daşıyıcısına çevrilir. Fə- aliyyəti bəlli olmayan, kimə və nəyə xidmət edəcəyi aydınlaşdı- rılmayan obyekt heç vaxt mif sistemlərində meydana gətirilmir. Yaxud, əksinə, xidməti bəlli olan hər bir dünya varlığının (ele- mentinin) mütləq şəkildə mənşəyi göstərilir. Deməli, doğulması, yaranması nə qədər qəribə, təzadlı görünsə də, hər bir mövcuda- tın mənşəyinin verilməsi mifyaratmada vacib şərtdir. Bu «qanu- nauyğunluğ»a əsasən deyə bilərik ki, Təpəgöz ilkin olaraq, Azərbaycan türkləri tərəfindən yaradılan mifik obrazdır. Ona görə ki, onun meydana gətirilmə (doğulma) səbəbi qədim «Kita- bi-Dədə Qorqud» yazılı abidəsində açıq-aydın göstərilir. Əslində Təpəgöz xəyanətə xəyanətlə ödəşmək funksiyasının (ona çörək verən adamları zəlil edir) daşıyıcısına çevrilir. Səbəb nəticəni doğurur. Belə ki, Sarı Çobanın tamah salıb Tanrı elçisinə – Pəri qıza əl uzatması səbəbdir. Təpəgözün oğuz elinin başına bəlalar açması isə həmin səbəbin (tanrıya xəyanətin) nəticəsidir. Yunan miflərində Təpəgözün eyni olan Siklopun kökü müəmmalıdır, deməli, mifik məxluqun mənşəyi - yaranma səbəbi dəqiq əsaslandırılmamışdır. Siklop Odisseyin (elin, obanın deyil, bir şəxsin) qarşısına biçimlənməmiş halda çıxarılır (elə bil göydən düşür) və allahın (dəniz allahı Poseydonun şəxsi narazılığına görə) insana cəza vermək silahına çevrilir. Siklopda miflərə xas olan yaradılış və gerçəklik arasında səbəb-axtarış-nəticə əlaqəsi yoxdur. O, təsadüfən düşdüyü mifik zamanda və məkanda yoğrulmuş şəkildə ora gətirilir. Siklop yunan miflərində qəri- bdir. Qeyd edək ki, dünya mifoloji sistemlərində yardımçı vasitə kimi istifadə edilən bəzi obrazların başqa xalqlardan alınması təcrübəsi mövcuddur. Herodota görə, issidlərdən (skitlər, yəni saklar) skiflərə, onlardan yunanlara keçən «arimaspam» sözünün mənası təkgözlü deməkdir. «Arima» - bir, spa – gözdür. İssidlər
Mifologiya - 61 -
danışırdılar ki, «qızıl qrifləri qoruyan təkgözlü adamlar yaşayırdılar» 1 . Qüzey Qafqaz xalqlarının «Nart» eposunda Urızmaq nə- həng kəlləgözlə (uayuqla) rastlaşır və keçinin dərisinə bürün- məklə gözünü deşdiyi məxluqdan canını qurtarır 2 . Azərbaycan folklorunun epik ənənəsində də eyni halla rastlaşırıq. Nağıllarda kəlləgöz, eposda isə təpəgöz (dəpəgöz) obrazları çox geniş ya- yılmışdır. Doğrudur, H.Araslı F.F.Ditsin «yunanlar Polifemi türklərin Təpəgözünə əsasən yaratmışdır» fikrinə şübhə ilə yana- şır 3
lər sarmatlar adı ilə yunanlara tanış idi. Onların şimalda və şərq- də yaşayan saklarla bağlı məlumatları isə fövqəltəbii obrazlarla zəngin idi: guya o yerlərdə hiperborelər, keçəl aqripelər və qızıl qrifləri (qartal başlı, aslan bədənli, qanadlı fiqurları) qoruyan təkgözlü arimasplar yaşayırdılar. X.Koroğlu da bu faktlara söy- kənib F.F.Ditsin fikirlərinə qüvvət verərək yazırdı ki, «Polifem haqqında mifi b. e. ə. VII əsrədək Ön Asiyaya yürüşlər edən skiflər özləri ilə gətirə bilərdilər» 4 .
əsatiri məkan-zamanın sistemi) dünyadakı varlıqların mifik ob- razlar şəklində yaranıb yaşama müddəti məchulluq çağından on- ların gerçəklikdəki funksiyasının anlaşılmasınadək olan dövrdə daşıdığı roldan asılıdır. Qışın yazla, gecənin gündüzlə əvəzlən- məsinin əsl səbəbi dərk ediləndən sonra həmin təbiət hadisələri- nin mifik sistemlərdəki modelləri gerçəkliklə, reallıqla əlaqəsini – ilkin daşıdığı mahiyyətini itirir, təfəkkürdəki başlanğıc funksi- yasını dəyişib, mədəniyyətin faktoruna, daşıyıcısına - bədii sənət
1 Геродот. История в девяти томах. (Классики исторической мысли). Пе- ровод Г.А. Стратановского. – М., Ладомир, ООО Фирма «Издательство АСТ», 1999, с. 256. 2 Голосовкер Я.Э. Логика мифа. – М.: Наука, 1987, с. 73. 3 Araslı H. Seçilmiş əsərləri. Azərbaycan ədəbiyyatı: tarixi və problemləri. – B., Gənclik, 1998, s. 26. 4 Короглы Х. Огузский героический эпос. – М., Наука, 1976, 239 с. 135. Ramazan Qafarlı
- 62 - nümunəsinə çevrilir və folklorun başqa janrlarının (xüsusilə na- ğılların və dastanların), tarixi salnamələrin içərisində əridilir. Mif mətninin xarakterik keyfiyyəti forma və məzmunun biri-birini təsdiq etməsi, birinin o birində ifadə olunması, başqa sözlə, formanın məzmundan (və əksinə) keyfiyyətcə fərqlən- dirilməməsində ifadə olunur. Miflərdə forma məzmunla sıx vəh- dətdə verilir. Xüsusi obrazlarla, işarələrlə, rəmzlərlə varlıqların və hadisələrin mahiyyətini açmağa cəhd göstərilir. Ona görə də miflər ikili xüsusiyyətə malik olur. Başqa sözlə, mif eyni vaxtda həm forma, həm də məzmun daşıyıcısına çevrilə bilir. Belə ki, antropomorfik miflərdə dünyanın alleqorik şəkildə dərki for- madır, ifadə vasitəsidir, bədiilik üsuludur, poetik sistemin bir de- talıdır, eləcə də cəmiyyətə xas keyfiyyətlərin insanın və təbiətin üzərinə köçürülməsindən alınan məna, məzmundur, hadisələri, əhvalatları, obrazların qarşılıqlı əlaqələrini özündə əks etdirir. Mifin bu cəhətini ilk dəfə müşahidə edən və elmi şəkildə əsas- landıran R.Bartın yazdığı kimi, «miflər eyni zamanda həm «do- lu»dur, həm də boşdur» 1 . Miflərdə dünya modelinin tam təsviri ilə onun ayrı-ayrı elementlərinin, detallarının yaranmasına (təbiət və mədəniyyət obyektlərinin, allahların və qəhrəmanların) həsr olunan əhvalat- lar üst-üstə düşüb bir-birini tamamlayır. Bu mənada mifik dü- şüncənin əsas əlamətlərindən biri də təbiətin sirli yaranışları ilə təkbətək qalan toplumun qarşısına çıxan sorğulara özünəməxsus şəkildə cavab axtarmasıdır: dünyamız hansı şəkildə yaranmış və sonu necə olacaq? Bəşər övladının ən ibtidai mifik təsəvvürlə- rindən tutmuş müasir elmi kəşflərədək uzun bir yol qət edilsə də, miflərdə qaldırılan belə məsələlərin şərhi hələ də öz elmi həllini tam tapmamışdır. Yer üzündəki bir çox canlı-cansız varlıqların meydanagəlmə və təbiət hadisələrinin başvermə səbəbləri aydın- laşdırılsa da, bütövlükdə kainatın, ulduz sistemlərinin - uzaq- uzaq qalaktikaların - bir sözlə, yaşadığımız dünyanın çıxış nöq-
1 Барт Р. Мифология. -в его кн. «Избранные работы. Семиотика. Поэ- тика», М.,1989, с. 81. Yüklə 5,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|