Ramazan qafarli
Yüklə 5,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
Mifologiya - 51 -
larını qurmuşdur və yuxular ibtidai görüşlərə təkan verən əsas vasitələrdən biri olmuşdur. Mifə struktur kontekstində yanaşan nəzəriyyəçilər onları, əsasən, dilçilik, semiotika baxımından təhlil edir, nəticədə onu «özünəməxsus dil növü»nə 1 çevirməyə cəhd göstərirdilər. Miflər sadəliyi, primitivliyi ilə seçilməsinə, asan yolla dünyanı dərk- etmə vasitəsi olmasına baxmayaraq, nədənsə, onları abstrakt üsullarla şərh etmək ənənə halını alırdı. Bu mənada miflərin tədqiqində son istiqamət fransız semioloqu Rolan Barta məx- susdur. O, strukturalist metodologiyaya söykənən tədqiqatların- da yalnız dil faktoru kimi götürüb mənalandırmaqla miflərin bir sıra başqa mühüm cəhətlərini - süjet elementlərini, obrazlar sis- temini, özündə hadisə, əhvalat daşımasını, hiss, emosiyalar ifadə etməsini və s. arxa plana keçirir. Əlbəttə, bütün elmlərin bünöv- rə daşlarını təşkil etdiyi üçün miflər hər sahədə izlərini bu və ya digər dərəcədə qoruyub saxlayır. Bu, sabit qanunları, kateqori- yaları olan elmlərdə, o cümlədən dilçilikdə, riyaziyyatda, semio- tikada daha çox nəzərə çarpır. Miflər sözlərdə müxtəlif məna ça- larları yaratmaq funksiyasını bu gün də yerinə yetirir. Bu baxım- dan R.Bartın fikirləri ilə, bəlkə də, razılaşmaq mümkündür: mif – «atalar sözündə təsdiqləndiyi kimi, biliyin anasıdır, lakin belə hesab edirəm ki, bütün hallarda o işarənin anası olur» 2 . Mifologiya düşüncə tarixinin genetik strukturunda dayan- maqla onun arxetip səviyyəsini təşkil edir. Mifologiya mütəxəssisi M.İ.Steblin-Kamenski yazır ki, «Mif – elə bir nağıl-etmədir ki, həqiqətdən tamamilə uzaq olsa da, yaranıb yayıldığı yerlərdə gerçəklik kimi qəbul edilir» 3 . Bu, mifoloji düşüncə çağıdır: elə bir dövr ki, orada mifoloji dünya modeli dünyagörüşün dominant struktur sxemini təşkil edir. La- kin düşüncənin sonrakı inkişaf prosesində mifin qavrayışında
1 Барт Р. Мифология. -в его кн. «Избранные работы. Семиотика. Поэти- ка», М.,1989, с. 46. 2 Yenə orada, s. 47. 3 Стеблин-Каменский М.И. Миф. – М.; Л.: Наука, 1976, с. 9. Ramazan Qafarlı
- 52 - fərqli aspektlər meydana çıxır. Müəllif daha sonra bildirir ki, hələ b. e. ə. V əsrdə bəzi qədim yunan filosofları mifləri şərh et- miş, onlara təbiət hadisələrinin alleqorik keyfiyyəti, mücərrəd- ləşdirilmiş anlayış, dolayı şəkilli tərbiyələndirmə vasitəsi kimi baxmışlar; deyək ki, mifdə hər hansı bir tanrının, yaxud ilahənin ər-arvad sədaqətini pozması nəticəsində fəlakətlər törəyir. Bu belə bir hökm çıxarmağa imkan yaradır ki, ərlə arvad bir-birinə xəyanət etməməlidirlər. Antik dövrdə belə düşünülürdü ki, hökmdarlar məqsədyönlü şəkildə özlərini tanrı səviyyəsinə qal- dırır, hər şeyə qadir olduqları barədə fərziyyələr yayır, ya da bu işi yerinə yetirməyi müasirləri ilə davamçılarının ixtiyarına bu- raxırdı. Deməli, mif həmişə yaranıb-yayıldığı yerlərdə gerçəklik şəklində qəbul edilmir, hakim dairələrin mövqeyini müdafiə edən amilə və hətta gülüş hədəfinə çevrilirdi. Çağdaş rus mifoloqu A.K.Bayburin mif haqqındakı nəzəri bilikləri ümumiləşdirərək yazır ki, «mif (almanca mythe, ing.
iki anlamda işlənir: 1) sözlərlə yaranan təsviri mətn və 2) dünya haqqında təsəvvürlər sistemi (dünya modeli)» 1 .
anlaşılır. Mifin sintaqmatik vahid olaraq gerçəkləşməsi təsadü- fən baş verir. Mif mənanın paradiqmasına çevriləndə (mətn mə- dəniyyətinin digər formaları – rituallar, sosial institutlar, maddi mədəniyət abidələri və s. ilə bir sırada) birinci və ikinci anlamlar arasında fərqlər üzə çıxır, lakin mif və mifologiyanın eyniliyi nəzərə çarpmır. Ona görə ki, sonuncu (mifologiya) təsviredici (sintaqmatik) vahidlərin - miflərin sistemi kimi başa düşülür. Müəllifin qənaətinə görə, mifologiya termini də bir neçə anlam- da işlənən ifadədir: birincisi, mifologiya - hər hansı bir tarixi- mədəni ənənəyə xas miflərin (təsvirlərin) toplusudur; ikincisi, dünyanı dərk etməyin xüsusi formasıdır. Bu halda mifologiyanın
1 Мифы народов мира. Энциклопедия: в 2-х т. /Гл. ред. С.А.Токарев/, Том I. – М.: Советская Энциклопедия, 1991, с. 75. Mifologiya - 53 -
mənası mif anlamına yaxındır, hətta onun paradiqmatik aspekti ilə eynidir. Üçüncüsü, mifologiya - mifləri və mifoloji sistemləri öyrənən elm sahəsidir. Azərbaycanda mifologiyanın öyrənilməsinə müasir elmi- metodoloji stantartları tətbiq etməklə diqqətçəkən nəticələrə nail olmuş A.Acalov müasir elmi araşdırmalara söykənərək, belə qə- naətə gəlir ki, mifologiya dünyanı özünəməxsus qanun və vasi- tələrlə biçimləyən, izah edən «dinamik işarələr sistemidir». Hər bir sistem kimi mifoloji sistem də yalnız göstərilən əlamətlər və özünün tərkib hissələri (struktur elementlər) ilə deyil, daha çox bütün bunların qarşılıqlı münasibətləri, əlaqələri ilə səciyyələnir. Çünki «hər çoxluğun nizama salınması onun tərkibinə daxil olan vahidlərin necə düzülməsindən asılı olur» (Nəsirəddin Tusi). Deməli, dünyanın mifoloji modelini və mifoloji düşüncəni bərpa edərkən onun bütün ünsürlərinin (yer, göy, su, ağac, ruh, əcdad və b.) müəyyənləşdirilməsi işin yalnız bir tərəfidir. Başlıca mə- sələ onların düzülmə ardıcıllığını və münasibətlərini bərpa et- məkdir. Və bu zaman konkret ünsürlərin semantikası nə qədər dəyərli olsa da, araşdırıcı üçün ikinci dərəcəlidir. Çünki bərpa son nəticədə konkret semantik qatları yox, ümumi modelin aş- karlanmasını nəzərdə tutur. Başqa sözlə, həmin ünsürlərin vahid modeldə birləşmə, qarşılıqlı fəaliyyət və dəyişməsi qanunları ilə məşğul olur. Əgər dil və başqa işarə sistemləri (mifologiya özü də elə müəyyən işarə sistemidir!) ilə analogiya aparmış olsaq, deyə bilərik ki, bərpa burada mifoloji düşüncənin qrammatikası- nın, mifoloji sintaksisinin bərpasıdır 1 . Beləliklə, xalqın ən ibtidai kollektiv fantastik icadı olan miflərdə gerçəklik canlandırılmış (ən adi əşyalar, cisimlər belə) və şəxsləndirilmiş obrazlar şəklində əks olunur, insan ağlına gə- lən nə varsa, hamısı həssaslıqla ümumiləşdirilib, adi halından çıxarılır, fövqəltəbii məxluqlara, varlıqlara çevrilir və bunlar il- kin inanışlarda reallıq kimi başa düşülür. Mif mənəvi mədəniy-
1 Acalov A. Ön söz. «Azərbaycan mifoloji mətnləri» kitabına. Tərtib edəni, ön söz və şərhlərin müəllifi. – B., Elm, 1988, s. 15. Yüklə 5,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|